भदौ - १५ । बाबुको मुख हेर्ने औशीका दिन दिवङ्गत पितृलाई तर्पण, सिदादान र पिण्ड अर्पण गर्ने स्थलकारुपमा परिचित काठमाडाै‌को उत्तर पूर्वी भेगस्थित गोकर्णेश्वर उत्तरगयाको महत्व बढदै गएको छ ।

भाद्रकृष्ण औंसीका दिनमा गोकर्णेश्वरमा तर्पण, सिदादान र पिण्डदान गरे घर, मामाघर र ससुराली तर्फका सात पुस्ता पितृ मोक्ष हुने भन्ने धार्मिक विश्वास छ । यही विश्वासले वर्षेनि भाद्रकृष्ण औँसीको दिन हिन्दू तथा बौद्ध धर्मावलम्बीको यहाँ भीड लाग्ने गर्दछ । सत्ययुगमा ब्रह्माले तपस्या गरी गोकर्णेश्वरको स्थापना गरेकाले यस ठाउँमा पितृलाई तर्पण, सिदा र पिण्डदान गर्नाले अगति परेका पितृ पनि तर्दछन् भन्ने धार्मिक विश्वासले यस दिनमा मन्दिरमा भक्तजनको भीड बढ्ने गरेको मन्दिरका पुजारी जगदीश भट्ट बताउँछन् । हिन्दूमात्र होइन बौद्धमार्गी पनि एक वर्षभित्र पिता दिवङ्गत भएका पिताको संझनामा  श्राद्ध र पूजा गरी भोज खाने प्रचलन रहेको बौद्धनाथ क्षेत्र विकास समितिका अध्यक्ष सम्पूर्णकुमार लामाले बताए ।  

“यस दिन पूजा पाठ र गोकर्णर्णेश्वर महादेवको दर्शन गरेमा दिवङ्गत पिताको स्वरुपको दर्शन पाइने विश्वास छ । ”–उनले भने । बौद्ध धर्मावलम्बीले गोकर्णेश्वर महादेवलाई बौद्धका १२ तीर्थमध्ये बोधिसत्व तीर्थका रुपमा पितृ उद्धारका लागि १००८ दीप प्रज्ज्वलन गर्छन् । भगवान् विष्णुको दायाँ पाउ रहेको गोकर्णेश्वर क्षेत्र पितृ उद्धारका दृष्टिले महत्वपूर्ण भए पनि सरकारले ध्यान नदिँदा ओझेलमा परेको यहाँको विकास तथा प्रचार–प्रसारमा सक्रीय प्रा डा ऋषिराम पोख्रेल बताउँछन् । “भारतमा भगवान् विष्णुको बायाँ पाउ छ, जसलाई प्रचारप्रसार गरी भारतीयले उत्तरगया उतैपर्छ भनी भ्रम छरेका छन्, तर हामी भने भएको कुरा पनि प्रचारमा पनि ल्याउन नसक्दा नबोल्नेको चामल पनि नबिक्ने’ अवस्थामा पुगेका छौँ”–उनले भने । यस स्थानमा भगवान् विष्णुले असुर नाम गरेका राक्षसलाई खुटृाले किचेर मारेको संझनामा अहिले यहाँ विष्णुपादुका बनाइएको छ । विष्णुपादुकामा श्राद्ध गरे पितृ तर्दछन् भन्ने धार्मिक विश्वास छ ।

भगवान विष्णुको दायाँ पाउ रहेको स्थानमा प्रथम राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणाले विसं १९११ मा आमा रक्षाकुमारीको नाममा गदाधर नारायणको मन्दिर निर्माण गरिदिएपछि यो स्थल केही व्यवस्थित भएको थियो । जङ्गबहादुरपछि आजसम्म पनि सरकारको ध्यान यसतर्फ नजाँदा यो क्षेत्र अझै ओझेलमा परेको स्थानीयवासी त्रिलोचन पौडेलको गुनासो छ । मणिचूड, शिवपुरी, नागार्जुन, चन्द्रागिरी, फुलचोकी, चाँगु र नगरकोट गरी सातवटा पर्वतले घेरिएकोस्थल उत्तरगया भनी हिन्दू ग्रन्थमा वर्णन छ । त्यो पवित्र उत्तरगया तीर्थ गोकर्णेश्वर नै हो भन्नेमा द्विविधा नरहेको गोकर्णेश्वरका विषयमा खोज गरिरहेका गोविन्दप्रसाद घिमिरे ‘वेदमणि’ बताउँछन् ।

भारतको दक्षिणगया र भरतखण्डको उत्तरतर्फ रहेको सात पर्वतले घेरिएको नेपालको राजधानी काठमाडौँमा रहेको गया उत्तरगया भएको प्रमाणित भए पनि सरकारको बेवास्ताका कारण विश्वका धार्मिक पर्यटकको आँखामा यो स्थल ओझेलमा परेको अनुसन्धानदाता ‘वेदमणि’ले बताएका छन् । गोकर्णेश्वर मन्दिरको अहिलेको स्वरुप लिच्छविकाल अगाडिनै निर्माण भएको विश्वास गरिन्छ । प्यागोडाशैलीको तीन तले यो मन्दिरको संरचनाका कारण मानदेवको समयअघि नै मन्दिर निर्माण भइसकेको मानिन्छ तर अहिलेसम्म प्रामाणिक तथ्य फेला नपरेको पुरातत्व विभागका अधिकृत भीष्म बास्कोटाले बताएका छन् । 

स्वयम्भू पुराणमा गोकर्ण, पशुपति, चोभार र कटुवालदह गरी चार ठाउँमा मञ्जुश्रीले खड्गले काटी उपत्यकामा बस्ती बसाएको उल्लेख छ । हिन्दूग्रन्थमा भने यी चार स्थानमा भगवान् श्रीकृष्णले जादुमय खड्गले काटेपछि काठमाडौँ उपत्यकाको बस्ती विकास भएको वर्णन छ । शान्ति तथा पुनःनिर्माण मन्त्रालयले यहाँ शान्ति स्मारककारुपमा निर्माण गरिरहेको छ भने राष्ट्रिय सहिद तथा शान्ति स्मारकले पनि धार्मिक क्षेत्रका रुपमा गोकर्णेश्वर उत्तरगया पितृृतीर्थलाई विकसित गर्नका लागि आफ्नो गुरुयोजनामा समावेश गरी कार्य अगाडि बढाएको स्मारकका अध्यक्ष सुदर्शन सिग्देल बताउँछन् ।  “स्मारकले गोकर्णेश्वर मन्दिरको क्षेत्रलाई धार्मिक भनी १५ रोपनी जमिन छुट्याएको छ, मन्दिरमाथि बस्ती रहेको सात रोपनी र सहयोगी उच्चमाविको २४ रोपनी क्षेत्रफलमा पनि गुरुयोजना पारी मन्दिरक्षेत्रको विकास एवम् प्रचारप्रसार गर्न सकिने हुँदा यहाँ गोकर्णेश्वर पितृतीर्थधाम बनाउने अभियानमा सहयोग जुटाउँदै छौँ”–उनले भने । 

रामायणलगायत ग्रन्थमा रावणले गोकर्णेश्वरमा तपस्या एवम् यज्ञ गरी यज्ञडोलस्थान बनेको उल्लेख छ । भाषा वंशावलीमा गोकर्णमै मानदेवले मानगृह निर्माण गरेको वर्णन छ । गोकर्णेश्वरको बालुवा गाउँमा अंशुबर्माको शासनकाल सम्वत् ५३६ मा राखिएको अभिलेख पाइएको विभागले जनाएको छ । जसमा ‘श्रीराजबिहार, अहिन्दूकोट’ शब्द उल्लेख गरिएको विभागका अधिकृत बास्कोटाको भनाइ छ । किराँत कालको राजधानी गोकर्णमा रहेकामा राजपुतले आक्रमण गरेपछि शङ्खमूलमा सारिएको ऐतिहासिक ग्रन्थमा उल्लेख छ । गोकर्ण क्षेत्रमा विभिन्न सम्प्रदायका ६० भन्दा बढी ऐतिहासिक, पुरातात्विक, सांस्कृतिक एवम् धार्मिक कलाकृति रहेका र तिनले बनारसकै झझल्को दिने शोधकर्ता बास्कोटाको भनाइ छ । बागमती, सूर्यमती र चन्द्रमती तीन नदीले यस क्षेत्रलाई गाईको कानको आकार बनाएकाले यस क्षेत्रको नाम गोकर्ण राखिएको हो । 

मध्यकालको १६ औँ शताब्दीदेखि गोकर्णे औँसी मनाउन थालिएको हो । गोकर्णेश्वरमा भाद्रकृष्ण औँसी, पौषकृष्ण औँसी र सोह्रश्राद्धमा समेत मेला लाग्ने गर्दछ । हिउँदमा गोकर्णेश्वर मन्दिरमा खित्रो चढाइ हिमालय पर्वतमा पठाउने प्रचलन अहिलेपनि छ ।