प्राज्ञ अमर गिरीको असन्तुष्टिः प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई गाभ्ने निर्णय सरकारले फिर्ता लिनुपर्छ (भिडियोसहित)
अमर गिरी मूलतः प्रगतिशील धारका सशक्त कवि हुन् । दाङको रामपुरमा जन्मिएका उनी लामो समय राजनीति र पत्रकारितामा क्रियाशील रहे । प्रगतिशील लेखक संघको पूर्वअध्यक्ष गिरी हाल नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको काव्य विभाग प्रमुख भई प्राज्ञिक क्षेत्रको काममा सक्रिय छन् ।
प्रज्ञा प्रतिष्ठान विभिन्न समयमा विवादमा तानिने गर्छ ।प्रतिष्ठानले उपलब्धिपूर्ण काम गर्न सकेन भन्ने एकपक्षको आरोप छ । यही समय तीन प्राज्ञिक क्षेत्रहरूलाई गाभेर एउटै प्रतिष्ठान बनाउने सरकारको निर्णय छ । प्रज्ञा प्रतिष्ठानको विषय र उनको समग्र साहित्यिक जीवनमा केन्द्रित रहेर नेपाल आजसँग गरिएको कुराकानीको सार यहाँ उल्लेख गरिएको छ ।
कविता, राजनीति र पत्रकारिता
राजनीति, साहित्य र पत्रकारिता तीन वटै मेरा चासोका क्षेत्र हुन् । पत्रकारितासँग म कुनै न कुनैरूपमा अहिले पनि जोडिएको हुन्छु । दाङमा हुँदा लामो समयसम्म पत्रिकाको सम्पादक भएर काम गरेँ । अहिले पनि पत्रकार महासंघको सदस्यता मसँग छ । अहिले अखबारी लेखनबाट पनि पत्रकारितामा जोडिएको छु ।
राजनीतिको सन्दर्भमा मैले विद्यार्थी राजीनीति र पार्टी राजनीति दुवै गरेँ । अहिले पार्टीको राजनीतिक आन्दोलनसँग कुनै न कुनै रूपमा जोडिएको छु । धेरैजसो समय साहित्यमा बिताएपनि राजनीतिमा मैले विभिन्न समयमा योगदान पु¥याएको छु । ०३६ साल र ०४६ सालको जन–आन्दोलनमा मैले दाङमा बसेरै भूमिका निभाएँ । २०६२/०६३ को ऐतिहासिक जनआन्दोलनमा भने म काठमाडौंमा थिएँ ।
त्यसबेला मैले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेँ । लोकतान्त्रिक स्रस्टाहरूको संयुक्त मञ्च भन्ने संस्थाको निर्माण हामीले ग¥र्यौँ । त्यसमार्फत हामीले लोकतन्त्रका निम्ति संघर्षलाई अगाडि बढायौँ । पार्टी राजनीतिलाई अगाडि बढाउने क्रममा पनि दाङमा पार्टी सचिवको हैसियतमा काम गरेँ । त्यसैले राजनीति र पत्रकारिता अहिले पनि मेरो सहभागिता र चासोको विषय हो ।
कृष्णसेन इच्छुकलाई सम्झँदा
कवि कृष्णसेन इच्छुक र म जति नजिक रह्यौँ त्यति नजिक सायद कोही रहेन जस्तो लाग्छ । सबैभन्दा लामो समय हामी पार्टीमा सँगै रह्यौँ । पहिले हामी दुवै माओवादी पार्टीमा थियौँ । पछिल्लो समय मैले माओवादी छाडेर एमालेमा प्रवेश गरेँ । तर, पनि हामीबीचको दूरी बढेन । सबैभन्दा बढी छलफल, विमर्श र अन्तरंग कुराकानी हामी परस्परमा गर्ने गर्दथ्र्यौँ । आपसमा दुःख सुख साटासाट र सहयोग गर्ने काम हामी गर्दथ्यौँ । उहाँ अत्यत्नै सरल र सहृदयी स्वभावको हुनुहुन्थ्यो । एक राजनीतिक व्यक्तित्व, कवि र अब्बल पत्रकार हुनुहुन्थ्यो । उहाँसँग भएको कतिपय गुण म आफैँमा भेट्दिनँ । साथै संगठनको क्षेत्रमा पनि सफल र महत्वपूर्ण व्यक्तिको रूपमा लिन सक्छौँ ।
कृष्णसेन इच्छुक साहित्य प्रगतिशील क्षेत्रको मात्र नभएर सिंगो नेपाली साहित्यको फाँटको माझिएको प्रतिभा हुन् । उहाँका कविताहरू नेपाली कविताका महत्वपूर्ण प्राप्ति हुन् । उहाँलाई पर पन्छाएर समग्र नेपाली कविताको नै मूल्यांकन हुन सक्दैन ।
आदर्श प्रति, मूल्यप्रति प्रतिबद्ध व्यक्ति भएकै कारण उहाँ सहिद हुनुभयो । माओवादी आन्दोलनको समयलाई हेर्ने हो भने कति व्यक्तिहरू कागज गरेर छुटेका छन् । तर, त्यस्ता व्यक्तिहरूले अहिले पार्टीको नेतृत्व गरिरहेका छन् । तर, आन्दोलन जनताप्रति बेइमानी गर्नु हुन्न भन्ने आदर्शकै कारण उहाँले कागज गर्न र गोप्य कुरा खोल्न मान्नुभएन । कुरा नखोलेका कारण अत्यधिक चरम शारीरिक र मानसिक यातनाले उहाँको मृत्यु भयो । यदि उहाँले कुरा खोलिदिनु भएको भए सायद जीवित हुनुहुन्थ्यो । तर, उहाँले मूल्य र आदर्शलाई बिर्सनुभएन । हामीले उहाँबाट सिक्ने मूल कुरापनि यही नै हो । जसरी उहाँले आफूलाई नेपाली समाजमा परिवर्तनको निम्ति समर्पित गर्नुभयो, आदर्शलाई वरण गरी मूल्यप्रति दृढ रहनुभयो । साँच्चै एउटा परिवर्तनकारी व्यक्तित्वको जीवन वरण गर्नुभयो ।
आजको नेपाली राजनीति मूल्य विघटनको सिकार छ । आदर्शमा स्खलन आएको छ । अनेकौँ विकृति, विसंगति र विरोधाभासहरू राजनीतिक आन्दोलनमा देखिरहेका छौँ । मूल्यको भयावह स्खलनविरुद्ध हामी जुध्न सकेनौँ भने परिवर्तनको मर्मअनुसार नेपाली समाजलाई बदल्न सक्दैनौँ । यसको लागि त पहिले आफू बदलिनु पर्छ । मूल्यप्रति दृढ रहन सक्नुपर्छ । यो कुरा हामीले कृष्णसेन इच्छुकबाट सिक्न सक्छौँ । उहाँसँगको व्यक्तिगत सम्बन्धको बारेमा त धेरै कुराहरू छन् । तर, उनको समग्र जीवनलाई हेर्ने हो भने त्यो मेरो निम्ति असाध्यै महत्वपूर्ण छ ।
प्रगतिशील लेखक संघमा मेरो कार्यकाल
म लामो समय प्रगतिशील लेखक संघमा जोडिँदै आएँ । यसभन्दा अघिल्लो कार्यकाल मैले प्रगतिशील लेखक संघको नेतृत्व गरेँ । लेखकहरूको संस्था भएको हुनाले यसको एउटा काम भनेको वैचारिक संघर्ष र विचाधारात्मक काम हो । विचारधारात्मक काममा जति अगाडि जान सकिन्छ त्यति नै उपलब्धि हासिल गर्न सकिन्छ भन्ने मेरो मान्यता थियो । त्यसैगरी स्रस्टाहरूको बीचमा यसलाई संगठित गर्नुपर्छ भन्ने मेरो धारणा थियो । मेरो कार्यकालमा संघको एकाइ जिल्ला शाखाहरूमा विस्तार भयो ।
मुलुकमाथि वाह्य उत्पीडन बढेर आएको छ । त्यस उत्पीडनको प्रतिवाद प्रगतिशील लेखक संघका स्रस्टाहरूले गर्नुपर्छ । यसको प्रतिवाद भनेको मूलतः विचारधारात्मक संघर्ष नै हो । यसको माध्यमबाटै वाह्य हस्तक्षेपको प्रतिवाद गरेर जानसक्छौँ । त्यसैगरी साहित्यलाई बजारअनुकूल बनाएर लिए जाने, साहित्यलाई साहित्यको मूल्यबाट विस्थापित गर्ने, साहित्यको सौन्दर्यपरक भूमिकाबाट त्यसलाई च्युत गर्नेजस्ता प्रवृत्तिहरू जुन अहिले भइरहेका छन् ।
यसलाई प्रतिवाद प्रगतिशील स्रस्टाहरूले गर्दै जाने हो । साहित्यले मानिसको भूमिकालाई जीवन्त बनाउने र जीवनलाई सुन्दर बनाउने काम गर्नुपर्छ । यदी जीवनलाई तलतिर लैजाने साहित्य छ भने त्यसको साहित्य पढ्नुको अर्थ छैन । यसको प्रतिवाद गर्नका लागि प्रगतिशील लेखकहरूको भूमिका आवश्यक छ । मैले मेरो कार्यकालयमा यो विषयलाई महत्व दिएँ । यसको विषयमा देशको विभिन्न ठाउँहरूमा गोष्ठी सञ्चालन गरियो । गम्भीर ढंगले बहस चलाइयो । त्यसैगरी स्रस्टाहरूले स्तरीय रचनाहरू लेख्नुपर्छ भन्ने मान्यतालाई अघि सार्दै हामीले विभिन्न कार्यक्रमहरूमा यी कुराहरूलाई ध्यान दियौँ ।
प्रगतिशील यथास्थितिवादी हैनन्
समग्र नेपाली साहित्यलाई गुट र उपगुटले बिगारिरहेको छ । राम्रो काममा गुटको प्रयोग भएको छैन । प्रगतिशील लेखकहरूले नारा लेख्छन् भनिन्छ यो सत्य होइन । प्रगतिशील लेखकहरू राम्रा र कमजोर दुवै रचनाहरू लेखिरहेका छन् । कमजोर रचनालाई नारा भनिएको हुनसक्छ । तर, कमजोर रचना त अरूले पनि लेखिरहेका छन् ।
साहित्यिक आन्दोलनलाई मूल्यांकन गर्दा सबैबाट उतिकै सशक्त रचनाको अपेक्षा गर्न सक्दैनौँ । र यो व्यवहारमा सम्भव छैन । निकै स्रष्टाहरूले राम्रो लेखिरहनु भएको छ । हामी राम्रो लेख्ने स्रष्टाहरूको लेखनलाई एकै ठाउँमा राखेर मूल्यांकन गर्छौँ । तर, यहाँ कमजोर रचनाहरू हेरेर त्यसैबाट मूल्यांकन गरिदिने प्रवृत्ति छ । राम्रा रचनाहरूलाई नहेरी कमजोर रचनाहरूबाट गरिएको मूल्यांकन नियतवस आलोचना गरिएको देखिन्छ । प्रगतिशील लेखक संघ र स्रष्टाहरूको लेखनलाई मूल्यांकन गर्ने हो भने निकै बलियो देखिन्छ । जस्तै कवितामा विमल निभा, श्यामल, आहुति हुनुहुन्छ भने नयाँ पुस्तामा विनोदविक्रम केसी, सरिता तिवारीदेखि लिएर सरिता तिवारीलगायत दर्जनौँ नामहरू अगाडि राख्न सकिन्छ । यसकारण प्रगतिशील लेखकहरू कमजोर छैनन् भन्ने बलियो प्रमाण हामीसँग छ ।
प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई नियतवस विवादमा ल्याइन्छ
नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई हरेक समय आलोचनामा ल्याउने काम भइरहेको छ । केही कमजोरीहरू त प्रतिष्ठानको पनि होलान् । तर, संस्थाको समग्र कामको भूमिकालाई लिएर आलोचना गरिन्छ यो स्वस्थ र रचनात्मक छैन । यो आग्रहयुक्त आलोचना हो । मेरो हाम्रो कार्यकालभरी विभागलाई बढो मसिनोसँग केलाउन प्रयत्न गरेको गरेँ । यसबीचमा मैले बुझेको विवाद आफैँ आउदैँन, यो त नियतवस ल्याउने काम गरिन्छ । यदि कमजोरीहरूको आलोचना गरिन्छ भने उसले गरेका कामहरूको प्रशंसा पनि गर्न सक्नुपर्छ ।
तर, यहाँ प्रतिष्ठानले गरेको राम्रा कामहरूको चर्चा गरिन्न । कयौँ आलोचना गर्ने मानिसहरूलाई प्रज्ञा प्रतिष्ठानले के–के पुस्तक निकालेको छ भन्नेसमेत थाहा छैन । थाहै नभइकन अरूले भनेको आधारमा, अरूले फिँजाएको हल्लाको आधारमा लेख लेख्ने मानिसहरू छन् । यदि प्रतिष्ठानप्रति आलोचना गर्ने हो भने यसले गरेका कामहरू केलाउन जरुरी छ । यसले के गर्न सकेन त्यसलाई प्वाइन्ट गर्नुपर्छ । र कसरी जाँदा ठीक हुन्छ भनेर सुझाव दिन जरुरी छ । तर, त्यस्तो गरिन्न ।
सरकारले प्रतिष्ठानलाई वार्षिक १० करोड जति दिन्छ । यो रकम पर्याप्त रकम होइन । कम रकमले भनेजस्तो काम गर्न सजिलो छैन । प्रज्ञा प्रतिष्ठानको प्राज्ञिक काम प्रभावित हुनुको महत्वपूर्ण कारण हो यो । कुनैपनि संस्थाको समग्र भूमिकाको कुरा गर्दा धेरै कुराहरूको ख्याल गर्नुपर्छ । एकथरीले भन्छन् कि प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा पार्टीका मान्छेहरू गए । अयोग्य मानिस प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा गयो भनेर भनिरहेका छन् । यो सानो मुलुकमा धेरैको योग्यता हामीले देखेका छौँ । यहाँ कोहीपनि अयोग्य छ्रैनन् । सबै आ–आफ्नो क्षेत्रबाट अनुभव सम्हालेर आएका छन् । तर, बाहिरबाट नकारात्मक आलोचना भइरहेको छ । प्रतिष्ठानले धेरै कामहरू गरेको छ । प्रमाणस्वरूप विभिन्न कृतिहरू प्रकाशित गरिरहेको छ । विभिन्न गोष्ठी र विचार विमर्शहरू गर्दै आइरहेको छ । यसरी विमर्श गर्दा प्रतिष्ठान गोष्ठी र विमर्शमा मात्र अल्झियो भनेर आलोचना आउँछ । यदि यो गोष्ठी र विमर्श गरेन भने फेरि गरेन भनेर नै आलोचना हुन्छ ।
सरकारले निर्णय फिर्ता लिनुपर्छ
हिजो धेरै छलफल र विमर्श भयो । ०६२÷०६३ को जनआन्दोलन भन्दापनि धेरै अगाडिदेखि कुरा उठ्दै थियो । हिजो जुन आधारमा तीन प्रतिष्ठानको आवश्यकता देखियो त्यही आधार अहिले समाप्त भइसकेको छैन । मुलुक संघीयतामा गइसकेको छ । अब प्रदेशस्तरमा पनि एकेडेमीहरू बन्छन् । एकेडेमीहरू धेरै हुँदा केन्द्रीय एकेडेमीको भूमिका कम हुन्छ भन्ने एउटा तर्क होला । तर, केन्द्रको भूमिका कम हुने होइन । प्रदेशस्तरको एकेडेमी र केन्द्र स्तरको एकेडेमीको भूमिका फरक फरक हुन्छ । तीनवटा एकेडेमीलाई एउटैमा गाभ्ने कुनै बलियो तर्क र आधार देखिन्न ।
सरकारले आर्थिक भार कम गर्ने उद्देश्यले मर्ज गर्ने निर्णय गरेको हुनसक्छ । त्यसैगरी तीनवटा एकेडेमी एउटैमा मर्ज गर्दा झन् मजबुत तरिकाले काम गर्न सकिन्छ भन्ने सरकारको बुझाइ हुनसक्छ । तर, सरकारले आफ्नो निर्णय परिवर्तन गर्नुपर्छ । किनकि धेरै स्रष्टा र बुद्धिजीविहरूले यो निर्णयप्रति आपत्ति जनाएका छन् । संस्कृतिमन्त्रीले पनि निर्णय परिवर्तन हँुदैन भनेर भन्नुभएको छैन । निष्कर्षमा के हो भने सरकारले आफ्नो निर्णय फिर्ता लिनुपर्छ ।
साहित्य अमर गिरी प्रज्ञा प्रतिष्ठान
