जनकपुर– त्रेता युगमा भगवान राम–सिताको स्यम्वरका क्रममा भाजिएको शिव धनुषको टुक्रा रहेको मानिएको धनुषाधाममा प्रत्येक वर्ष मकर मेला लाग्ने गरेको छ । माघ महिना भरी लाग्ने यो मेलाको एतिहाँसिक महत्व छ। तर, यो मेलाको रौनकता भने विस्तारै हराउन थालेको स्थानीयहरु वताउँछन।

पहाडी र मधेसीको मिलन स्थलको रुपमा रहेको धनुषाधामको मकर मेला अहिले औपचारिकतामा मात्रै सिमित बन्दै गएको छ । प्रदेशको अस्थायी राजधानी जनकपुरधामबाट १९ किलोमिटरको दुरीमा रहेको धनुषाधाम स्थित धनुष मन्दिर पर्यटकीय दृष्टिले एकदमै महत्वपूर्ण स्थल हो । सोही स्थलका कारण यस क्षेत्रको नाम धनुषाधाम र जिल्लाको नाम धनुषा राखिएको भनिन्छ । धनुष मन्दिरमा दैनिक सयाँैको संख्यामा पर्यटकहरु पुग्ने गर्छन ।

त्रेता युगको इतिहास बोकेको यस मन्दिरको दर्शनका लागि नेपाल तथा भारतको विभिन्न स्थानबाट दर्शनार्थीहरु आउने गरेका छन् । शुरुमा खुल्ला स्थलमै रहेको धनुषको टुक्रा झरेको स्थलमा एक दशक अगाडी मात्रै मन्दिर निर्माण गरिएको मन्दिरका महन्थ भरत दासले बताए । स्थानीय केही व्यक्तिहरुको व्यक्तिगत सहयोगबाट मन्दिर निर्माण गरिएको थियो ।

धनुष झरेको स्थलमा कालो सिमेन्ट र ढुङ्गाको जस्तै आकृति देखिन्छ । यो आकृति के हो भन्ने विषय अहिलेसम्म टुङ्गो लागेको छैन । धनुषको टुक्रा दिनदिनै बढ्दै गईरहेको स्थानीयहरु वताउँछन्। धनुषको टुक्रा कसरी वढिरहेको छ भन्ने विषय पनि अहिलेसम्म रहष्यमय छ ।  

धनुषाधाममा झरेको कालो शिलामाथि अहिले विशाल पिपलको बोट छ । सो पिपलको बोट ५ सय वर्षभन्दा बढी पुरानो रहेको स्थानीयवासी वताउँछन्। पिपलको बोट मुनी नागको वास छ भन्ने किम्बदन्ती रहेको महन्थ दासले बताए । उनका अनुसार औषीको राती धनुष मन्दिर हरियो रंगले चम्किने गरेको मान्यता छ। पिपलको बोट मुनी वास गरिरहेको नाग मणिसहित बाहिर आउने गरेकोले मन्दिर चम्किने गरेको महन्थ दास वताउँछन् ।

मन्दिर भित्रै रहेको पिपलको बोटको नजिकै सानो कुण्ड छ । कुण्डको नाम पाताल गंगा राखिएको छ । पाताल गंगाले प्रकृति र प्राकृतिक अवस्थाको वारेमा संकेत गर्ने गरेको मान्यता छ। कुण्डाको पानी पृथ्वीको सतह भन्दा माथी भए वर्षभरी शुभ रहने र पृथ्वीको सतहभन्दा तल हुँदा अनिष्टको संकेत गर्ने दासले बताए । यस वर्ष पानीको सतह तल रहेकोले अनिष्टको संकेत गरिरहेको उनको भनाई छ । 

हजारौ वर्षको इतिहास बोकेको यो मन्दिरको सौन्दर्यीकरण तथा संरक्षणका लागि भने हालसम्म कुनै चासो देएिको छ ।  मन्दिरको विकास र प्रवद्र्धनका लागि तीनै तहका सरकारको ध्यान पुगेको छैन । विशेष ध्यान दिनुपर्ने प्रदेश सरकारको पनि उचित ध्यान नगएका कारण श्रद्धालुहरुले सास्ती पाउने गरेका छन् । 

मेलामा मौलिकता पनि हराउँदै गएको स्थानीयहरु वताउँछन् । मकर मेलाले विशुद्ध ग्रामीण मेलाको आभाष दिने गरेको थियो । यो मेलावाट वर्षभरीका लागि मसला, तेजपात किन्ने चलन छ। यसैगरी अन्य कृषि औजार र सामग्रीको किनवेच यस मेलाको मौलिकता हो। तर, मेलाको एतिहासिकतालाई जोगाउन खासै पहल नभएको स्थानियवासीहरु वताउँछन् ।

मेलामा प्रयाप्त मात्रामा शौचालय लगायतका भौतिक संरचनाको पनि अभाव रहेको महन्थ दासले वताए ।

मन्दिरको धर्मशाला नगरपालिकाको कब्जामा
धनुष मन्दिरको छेउमै मन्दिर दर्शन गर्न आउने श्रद्धालुहरुका लागि धर्मशाला निर्माण गरिएको थियो । ३४ कोठे धर्मशाला भारतको विहार (पटना) का ताराचन्दले निर्माण गराएका हुन । मन्दिरको दर्शनका लागि आएका बेला वास बस्न समस्या भएपछि उनले नै धर्मशालाको निर्माण गराएको स्थानीय देवनारायण मण्डलले जानकारी दिए ।

तर, स्थानीय सरकार आए लगत्तै त्यो धर्मशाला पनि कब्जा भएको छ । धनुषाधाम नगरपालिकाले सो धर्मशालालाई कार्यालयको रुपमा प्रयोग गर्न थालेको महन्थले वताए । धर्मशाला कब्जा भएपछि मन्दिर दर्शन गर्न आउने श्रद्धालुहरु महंगो शुल्क तिरेर होटलमा वास वस्नु पर्ने अवस्था छ ।

धनुषाधाम नगरपालिकाका मेयर बालेश्वर यादवले भने आफुहरुले धर्मशाला कब्जा गरेको नभई केहि समय काम चलाउनका लागि धर्मशाला प्रयोग गरेको वताए । ‘हाम्रो कार्यालय भवन निर्माण भईरहेको छ। पहिलो तल्ला छत ढलान भएर दोश्रो तल्लाको टेण्डर पनि भईसक्यो’ उनले भने–‘आउने आर्थिक वर्षदेखि हामी धर्मशाला छोडेर नयाँ भवनमा सर्छौ।’