चीनमा पहिलो पटक देखा परेको कोभिड–१९ महामारीसँग लड्न विश्व संघर्ष गरिरहेको बेला चीनियाँ राष्ट्रपति सी चीन फिङले क्षेत्रीय प्रभुत्वको खोजलाई पहिलेभन्दा बढी आक्रामक रूपमा अगाडि बढाइरहेका छन् । हिमालयदेखि हङकङ र तिब्बतदेखि दक्षिण र पूर्वी चीन सागरसम्म। सीले माओ त्सेतुङले छोडेको ठाउँबाट अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिशोधको डर नलागेको जस्तो देखिन्छ।

सी र विगतका तानाशाहहरू बीचको समानता स्पष्ट छ। उनले असहमतिमाथि क्रुर क्र्याकडाउनको निरीक्षण गरेका छन्, हङकङसँग ‘एक देश, दुई प्रणाली’ व्यवस्थाको प्रभावकारी मृत्युको इन्जिनियरिङ गरेका छन्। सिनजियाङमा उइगुरहरू र अन्य मुस्लिमहरूका लागि यातना शिविर र नजरबन्द केन्द्रहरू भरेका छन् र आजीवन राष्ट्रपति रहने आधार तयार पारेका छन्।

अमेरिकी राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार रोबर्ट ओब्रायनका अनुसार सीले आफूलाई जोसेफ स्टालिनको उत्तराधिकारीको रूपमा हेर्छन। अरू धेरैले सीलाई एडोल्फ हिटलरसँग तुलना गरेका छन्, यहाँसम्म कि उपनाम ‘सीट्टर’ पनि प्रयोग गरेका छन्। तर यो माओ हो – जन गणतन्त्रका संस्थापक पिता र २०औं शताब्दीको सबैभन्दा प्रशंसनीय कसाई – जससँग सीको सबैभन्दा नजिकको समानता छ।

शुरुवातका लागि, सीसँग माओ शैलीको व्यक्तित्व संस्कृति छ। २०१७ मा, चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले आफ्नो संविधानमा नयाँ राजनीतिक सिद्धान्त समावेश ग-योः ‘सी जिनफिङले नयाँ युगको लागि चिनियाँ विशेषतासहितको समाजवादको बारेमा सोचेका थिए’। यो विचारधारा लेनिन, स्टालिन र माओबाट प्रेरित छ, तर सीसीपीको संविधानमा यसको समावेशले सीलाई माओ र चीनको आधुनिकीकरणका शिल्पकार, देङ सियाओपिङपछिको तेस्रो चिनियाँ नेता बनाउँछ, जसलाई दस्तावेजमा उल्लेख गरिएको छ। डिसेम्बरमा, सीसीपीले सीलाई नयाँ उपाधि पनि प्रदान ग¥योः रेन्मिन लिङ्सिउ, वा ‘जनताको नेता’, माओसँग सम्बन्धित लेबल।

अब, सी माओको विस्तारवादी दृष्टिकोण पूरा गर्न काम गर्दै छन्। माओको चीनले सिनजियाङ र तिब्बतलाई गाँसेको थियो, देशको भूभागलाई दोब्बर बनाएर क्षेत्रफलमा विश्वको चौथो ठूलो बनाइदियो। संसाधन सम्पन्न तिब्बतको यसको विलय, विशेष गरी, दोस्रो विश्वयुद्ध पछिको इतिहासमा सबैभन्दा दूरगामी भूराजनीतिक घटनाक्रमको प्रतिनिधित्व ग-यो, किनभने यसले चीनलाई भारत, नेपाल, भुटान र उत्तरी म्यानमारसँग साझा सिमाना दिएको थियो।

वास्तवमा, माओले तिब्बतलाई चीनको दाहिने हातको हत्केला मान्थे, पाँच औंलाहरू – नेपाल, भुटान र लद्दाख, सिक्किम र अरुणाचल प्रदेशका तीन भारतीय क्षेत्रहरू – जुन चीनले पनि ‘मुक्त’ गर्न खोजेको थियो। माओको १९६२ मा भारत विरुद्धको युद्धले चीनलाई लद्दाखमा थप भूभाग प्राप्त गर्न मद्दत ग¥यो, यसअघि स्विट्जरल्याण्डको आकारको टुक्रा, अक्साई चिन क्षेत्र कब्जा गरेपछि।

अप्रिल र मेमा, सीले पीपुल्स लिबरेसन आर्मीलाई लद्दाखमा राम्ररी समन्वित घुसपैठको शृंखलाबद्ध रूपमा घुसपैठ गर्ने सेनाहरूले भारी सुदृढ शिविरहरू स्थापना गरेको थियो। त्यसपछि उनले लद्दाख, सिक्किम र अरुणाचल प्रदेशसँगको विवादित वास्तविक नियन्त्रण रेखामा हजारौं सेना तैनाथ गरे।

यो ‘अविश्वसनीय रूपमा आक्रामक कार्य’, जसलाई अमेरिकी विदेश सचिव माइक पोम्पीओले भनेका थिए, जुन १५ जुनमा लद्दाखमा रक्तरंजित झडप भयो, जसमा २० भारतीय सैनिक र चिनियाँ सेनाको अज्ञात संख्यामा मृत्यु भयो। (अमेरिकी खुफिया एजेन्सीहरूले भारत भन्दा चीनले बढी क्षति बेहोरेको विश्वास गर्छन्, तर जहाँ भारतले आफ्ना शहीदहरूलाई शहीदको रूपमा सम्मान गरेको छ, चीनले आफ्नो नोक्सान खुलाउन अस्वीकार गरेको छ।) प्रतिद्वन्द्वी शक्तिहरूलाई हटाउन द्विपक्षीय प्रयास जारी राखे पनि, थप झडप वा युद्धको भूत अझै पनि देखिन्छ।

सीसीपीले अरु दुई औंला भुटान र नेपाललाई बिर्सेको छैन । जसरी चीन र भारतले जुन १५ जुनको भिडन्त भएको ठाउँबाट सेना फिर्ता गर्न थाले, बेइजिङले भूटानमा नयाँ दाबी गर्दै क्षेत्रीय विस्तारको लागि अर्को मोर्चा खोल्यो।

सन २०१७ मा, चीनले तिब्बत, सिक्किम र भुटानको छेउमा रहेको डोक्लाम पठार कब्जा ग¥यो। भुटानी सुरक्षाको वास्तविक ग्यारेन्टर भारतसँगको ७३ दिनको सैन्य अवरोध पछि, अब चीनले अरुणाचल प्रदेश (जसलाई चिनियाँ नक्साले पहिले नै चीनको भागको रूपमा देखाएको छ) मार्फत मात्र पहुँच गर्न सकिने क्षेत्रमा सानो राज्यको अर्को ११ प्रतिशत भूभागमा दाबी गरिरहेको छ। यो कदमले सीको प्रयासलाई एकैसाथ पाँच औँला मध्ये दुई विरुद्ध अगाडि बढाउँछ।

पाँचौं ‘औँला’ नेपाल साढे दुई वर्षअघि कम्युनिष्ट शासनमा आएदेखि नै भारत र चीनतिर फसेको छ । चीनले प्रतिद्वन्द्वी तथ्यहरूलाई एकताबद्ध गरेर र उनीहरूको चुनावी अभियानलाई आर्थिक सहयोग सहित नेपाली कम्युनिष्टहरूको जितमा सहयोग ग¥यो। त्यसयता चीनले सत्तारुढ दललाई अक्षुण्ण राख्नको लागि देशको द्वन्द्वपूर्ण राजनीतिमा खुलेर हस्तक्षेप गरेको छ, आफ्ना राजदूतले आफूलाई नेपालको मातृसत्ताजस्तो व्यवहार गर्दै आएको छ ।

तर चीनको रणनीतिक कक्षमा रहँदा नेपाललाई चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको भूभागमाथिको आक्रमणबाट जोगाउन केही गर्न सकेको छैन । गत महिना, लीक भएको नेपाली कृषि विभागको प्रतिवेदनले चेताउनी दिएको थियो कि चीनको ठूला सडक परियोजनाहरूले चीनको सीमा नेपालको उत्तरी भूभागमा विस्तार गरेको छ र नदीहरूको मार्ग परिवर्तन गरेको छ।

निसन्देह, एसियाको जल नक्सा परिवर्तन गर्नु चीनका लागि नयाँ कुरा होइन। तिब्बत एशियाको १० प्रमुख नदी प्रणालीको सुरुवात बिन्दु हो। यसले कुनै आधुनिक ऐतिहासिक समानान्तर नभएको हाइड्रो–हेजेमनको रूपमा चीनको उदयलाई सहज बनायो। आज चीनद्वारा निर्मित मेगा बाँध नजिकै छ।

यो सामग्री अस्ट्रेलियन स्ट्रयाटिजिक पोलिसी इन्टिच्युटको वेबसाईट ‘द स्ट्रयाटिजिस्ट’ बाट साभार गरिएको हो।