ल्हासा- 'आजकाल ‘दलाई लामा’ र ‘शान्ति’ शब्द एकअर्काका पर्यायवाची शब्द बनेका छन्,' एक लोकप्रिय टेलिभिजन कार्यक्रम, 'लास्ट वीक टुनाइट विथ जोन ओलिभर'मा एक ब्रिटिश-अमेरिकी हास्य कलाकार र टेलिभिजन होस्टले आफ्ना अमेरिकी दर्शकहरूलाई दलाई लामाको वर्णन गरे। उक्त शोमा 'आध्यात्मिक गुरु दलाई लामालाई असल मानिस र धेरै सम्मान भएको व्यक्ति', 'शान्ति धर्मका नेता' जस्ता शब्दहरु प्रयोग गर्दै वर्णन गरिएको हो। 

अमेरिकी विश्लेषणात्मक र सल्लाहकार कम्पनी ग्यालपका अनुसार दलाई लामा अमेरिकामा छैटौं सबैभन्दा सम्मानित व्यक्ति हुन्। निर्वासित राजनीतिक कर्तव्यबाट राजिनामा दिएर पनि उनको कद आजसम्म कायम छ। यसले बुद्ध धर्म र दलाई लामाको संसारभरिको लोकप्रियता र आकर्षणको बारेमा धेरै कुराहरू बोल्छ।

तिब्बतीहरूले दलाई लामा अवलोकितेश्वर, करुणाका बुद्धका अवतार हुन् भन्ने विश्वास गर्थे। उनी पुनर्जन्म गुरुहरू (तुल्कु) को एक उत्तराधिकारी भएको र उनले दुःख र अज्ञानताबाट पीडित मानिसहरूलाई मद्दत गर्न र सही मार्ग देखाउन व्यक्तिको रुपमा ब्याख्या गर्थे। 

मंगोलियन शब्द दलाई भनेको 'सागर' हो र लामा तिब्बती शब्द हो, जसको अर्थ 'गुरु' वा शिक्षक हुन्छ। सोनम ग्यात्सो, तेस्रो दलाई लामा, १६ औं शताब्दीमा, टुमुट मंगोल नेता अल्तान खानको निमन्त्रणामा मंगोलिया गए। उनी ‘दलाई लामा’ उपाधिबाट सम्मानित हुने पहिलो व्यक्ति हुन्। यो १६४२ सम्म थिएन, ५ औं दलाई लामाको शासनकालमा दलाई लामा (गादेन फोड्रङ) को कार्यालयले टुक्राटुक्रा राज्यहरूलाई एकीकरण गर्न सक्षम भए र तिब्बतको अस्थायी र आध्यात्मिक नेता बने।

तिब्बती राजा सोङ त्सेन गाम्पोले भारतबाट तिब्बतमा बौद्ध धर्मको परिचय दिएका थिए। तिब्बतमा बुद्ध धर्मको सुरुवात हुनु अघि, त्यहाँ बोन नामक आदिवासी धर्म थियो, जसले राज्य संरक्षण र निर्विवाद आध्यात्मिक अधिकारको उपभोग गरिरहेको थियो। ३३ औं राजा ड्रिसोङ डुएत्सेनको समयमा, उनीहरूले बौद्ध मन्दिरको निर्माणको विरोध गरिरहेका राक्षसी र दुष्ट आत्माहरूलाई वशमा पार्न भारतबाट तान्त्रिक गुरु पद्मसम्भवलाई आमन्त्रित गर्नुपर्‍यो।

तिब्बतमा बौद्ध धर्मले अन्तिम राजाको विभाजन पछि पतन भएको अवस्था देखेको थियो तर अझै पनि, यो केवल अम्दो (वर्तमान दलाई लामा त्यही क्षेत्रबाट आएका) को परिधीय क्षेत्रमा मात्र जीवित रह्यो। र त्यहाँबाट बुद्ध धर्म फेरि विभिन्न क्षेत्रीय राजाहरू र साना आधिपत्यहरूको अधीनमा फस्‍यो। तिब्बती बौद्ध धर्मको गेलुग स्कूलको प्रमुख दलाई लामाले बौद्ध धर्मको पुनरुत्थानमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए।

वर्तमान, १४ औं, १३ औं र ५ औं दलाई लामा दलाई लामाहरूको वंशका केही महत्त्वपूर्ण व्यक्तिहरू मानिन्छ। जसको राष्ट्र र बुद्ध धर्मको सेवालाई बिर्सन सकिँदैन। र यस अर्को कुरा इतिहासमा कुनै पनि दलाई लामा वर्तमान दलाई लामा जस्तै बाँचेनन्।

वर्तमान दलाई लामाले आफ्नो एक भाषणमा भनेका थिए-  चिनियाँ सैन्य आक्रमण र उनको भारतमा निर्वासनले अनगिन्ती जीवनको क्षति ल्यायो तर यसले उनलाई अनगिन्ती साधारण मानिसहरूलाई भेट्न मद्दत गर्‍यो र बुद्ध धर्मलाई पुनर्जीवित गर्ने आफ्नो प्रतिबद्धतालाई पुन: पुष्टि गर्न पनि मद्दत गर्‍यो।

दलाई लामा र बौद्ध धर्मले प्यान-तिब्बती पहिचान बनाउनमा प्रमुख भूमिका खेलेको छ, विशेष गरी सन् १९५९ को घटना पछि। चीनले तिब्बतमा आक्रमण गर्नु अघि, धार्मिक संस्थाहरू र भिक्षु आदेशहरूले तिब्बतका विभिन्‍न बौद्ध सम्प्रदायहरू न्यङ्मा, काग्यु, शाक्य, गेलुग र बोनको बीचमा आफूलाई चिनाउन रुचाएका छन् र आमदवा, टोएपा, खम्पा, न्गारी र साङ्पाका रूपमा आफ्नो परिचय दिएका थिए।

चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिको क्रममा बुद्ध धर्मको अपमान र दलाई लामाको निरन्तर अपमान र बहिष्कारका कारण चिनियाँहरूले तिब्बतीहरूमाझ चिनियाँ वा हान अर्थात् तिब्बतीबाट फरकपनको भावना सिर्जना गरेका छन्।