चीनको ‘ऋण जाल’ कूटनीतिबाट नेपाल निकै सजग छ, जसले श्रीलंका र पाकिस्तान जस्ता छिमेकी राष्ट्रहरूको आर्थिक पतन निम्त्याउन सक्छ।

प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा चीनसँगको व्यवहारमा निकै सावधानीपूर्वक हिँडिरहेका छन् । नेपालले चीनलाई आफ्नो राजनीति र अर्थतन्त्रमा थप हस्तक्षेप गर्न अनुमति दिएको देखिँदैन।

नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थाबाट ऋण लिने लामो इतिहास छ, त्यसैलै नेपाललाई थाहा छ कि चीनले माग गरेको ब्याजदर व्यावसायिक दर होइन। नेपाल सरकारले अनुदान र सहुलियतपूर्ण ऋणको सट्टा चीनबाट ऋण लिनुलाई नै प्राथमिकता दिएको छैन । बरू विश्व बैंक र एसियाली विकास बैंकलाई प्राथमिकतामा राखेको छ। 

बीआरआई परियोजनाहरूबारे चीन खुल्ला हुनुपर्छ तर ‘मैत्री’ मुलुकलाई ऋण दिने चीनको आफ्नै शर्त छ । चीनको नेतृत्वमा एसियाली पूर्वाधार लगानी बैंक (एआईआईबी) र सिल्क रोड कोष (एसआरएफ) को माध्यमबाट पनि सामान्यतया व्यापारिक सर्तहरूमा विस्तार गरिन्छ। चुक्ता अवधि अपेक्षाकृत रूपमा सीमित छ जसले नेपाली नेतृत्वलाई चिनिया ऋण लिन निरुत्साहित गरेको छ।

चीनले बनाएका ठूला आयोजना काम नलाग्ने चिन्ता पनि उतिकै छ। आयोजना स्थल क्लियरेन्समा ढिलाइ र देशको राजनीतिक अस्थिरताको कारण ठुला आयोजना काम नलाग्ने हुनजान्छ। 

नेपाल सरकारका एक वरिष्ठ अधिकारीले विवादको मुख्य कारण आर्थिक मोडालिटी रहेको स्वीकार गरेका छन। पारदर्शिताको मुद्दा उतिकै रहेको उनको भनाई छ। त्यसैले सरकारले चिनियाँ आयोजनाहरूमा सुस्त गति अघि बढ्ने अनौपचारिक निर्णय गरेको छ। 

चीनका कारण छिमेकी देशहरू पहिलेदेखि नै गम्भीर आर्थिक संकटमा छन् । पाकिस्तान र श्रीलंकाले चिनियाँ ऋणमा लगानी गरेका ठूला पूर्वाधार परियोजनाहरूका लागि हस्ताक्षर गरे। तर हाल उनीहरू आर्थिक संकटमा फसेका छन्, र अहिले राजनीतिक उथलपुथलमा फसेका छन् । म्यानमारमा १४ महिनाअघि सैनिक विद्रोहपछि चिनियाँहरू त्यहाबाट फर्किएका छन् । माल्दिभ्समा चिनियाँ लगानीमा आयोजना र ऋणमाथि सरकार परिवर्तनसँगै प्रश्न उठेको छ।

वास्तवमा, चीनले व्यापार क्रेडिटको रूपमा ऋण लुकाउने गर्छ। विशेष च्यानममार्फत तिनीहरूलाई रूट गरेर ऋण लुकाउने चीनको इतिहास छ । चिनियाँ ऋण कत्ति पनि सस्तो छैन। व्याजदर अन्य देशहरूले द्विपक्षीय सहायतामा लिने भन्दा तीन गुणा बढी छ। श्रीलंकाको हुम्बनटोटा बन्दरगाह चिनियाँ लगानीमा व्यापारिक दरमा निर्माण भएको हो । तर सो ऋण तिर्न नसकेपछि श्रीलंका सरकारले सो बन्दरगाह नै चीनलाई हस्तान्तरण गरेको छ।

तर, बंगलादेशले भने चिनियाँ लगानीमा निर्माण भएका आयोजनाबारे भने सतर्कता अपनाएको छ । बंगलादेशमा चिनियाँ ऋणमा लगानी गरिएका परियोजनाहरूको एक्सपोजर पाकिस्तानको एक चौथाइभन्दा कम छ। छिमेकी मुलुकहरुको अवस्था हेरेर नेपाल पनि सतर्क भएको छ । नेपालले आफ्नो विश्वव्यापी विस्तारका लागि चीनसँग सम्झौता गरेको पूर्वाधार परियोजना, बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बिआरआई)को पाँच वर्षौं भइसक्यो तर आयोजनाले काम अघि बढाएको छैन ।

समझदारी पत्र (एमओयु) नेपाल र चीनबीच सन् २०१७ को मेमा हस्ताक्षर भएको थियो।  तत्कालीन प्रधानमन्त्री  पुष्पकमल दाहाल ‘चिन समर्थक’ माओवादी नेता हुन। एक दशक लामो सशस्त्र विद्रोहपछि युद्धविरामसँगै उनी मूलधारको राजनीतिमा सामेल भएका हुन। नेपालले बीआरआई अन्तर्गत अघि बढ्ने विभिन्न नौ परियोजनाहरू पनि प्रस्ताव गरेको थियो। चीनबाट जोडिने ट्रान्स हिमालयन रेलवेको सम्भाव्यता अध्ययन सहित जिलोङ÷केरुङको प्रवेशद्वार काठमाडौं, ४०० केभी विद्युत विस्तार प्रसारण लाइन, नेपालमा प्राविधिक विश्वविद्यालय स्थापना र नयाँ निर्माण सडक, सुरुङ र जलविद्युत बाँध प्रस्ताव गरिएको थियो।

चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले अक्टोबर २०१९ मा  काठमाडौंको भ्रमणका बेलामा नेपाली नेतृत्वको विश्वास जित्ने उद्देश्य लिएका थिए। तर बीआरआईमा हस्ताक्षर भएको पाँच वर्षं बितिसक्दा पनि एउटा पनि आयोजनाको टुंगो लागेको छैन ।