केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले राष्ट्रिय जनगणना–२०७८को तथ्याङ्क सार्वजनिक गरेको छ। पछिल्लो तथ्याङ्क अनुसार सन् २०२१को नोभेम्बर २५ तारिखसम्ममा नेपालको जनसंख्या दुई करोड ९१ लाख ६४ हजार ५७८ पुगेको छ।

एक दशकअघि नेपालको जनसंख्या वृद्धिदर १.३५ प्रतिशत रहेकामा हाल त्यो ०.९२ प्रतिशतमा झरेको पछिल्लो जनगणनाले देखाएको छ। पुरुषहरूको संख्या एक करोड ४२ लाख ५३ हजार ५५१ अर्थात् कुल जनसंख्याको ४८.९८ प्रतिशत छ भने महिलाहरूको संख्या ५१.०२ प्रतिशत (एक करोड ४९ लाख ११ हजार ०२७) छ।

त्यस्तै कुल जनसंख्यामध्ये अन्य लिङ्गीको (लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक ) संख्या २,९२८ रहेको छ जुन कुल जनसंख्याको ०.०१ प्रतिशत हो। कुल अन्य लिङ्गी मध्ये सबैभन्दा बढी बागमती प्रदेशमा ३२.७ प्रतिशत र सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा २.८ प्रतिशत रहेको जनाइएको छ।

तथ्याङ्क अनुसार प्रत्येक एक सय महिलाको अनुपातमा पुरुषहरूको संख्या ९५.५९ छ। शुक्रवार सार्वजनिक गरिएको तथ्याङ्क अनुसार देशका ७७ जिल्लामध्ये काठमाण्डूको जनसंख्या सर्वाधिक २० लाख ४१ हजार ५८७ पुगेको छ।

त्यसपछि धेरै जनसंख्या हुने जिल्लामा क्रमशः मोरङ, रुपन्देही, झापा अनि सुनसरी छन्। सबैभन्दा कम मनाङ जिल्लाको जनसंख्या ५,६५८ छ। कम जनसंख्या हुने जिल्लाको सूचीमा दोस्रो स्थानमा मुस्ताङ, डोल्पा, रसुवा र हुम्ला छन्।

‘काठमाण्डूको वार्षिक जनसंख्या वृद्धि दर सर्वाधिक (१.५१ प्रतिशत) छ भने मनाङको सबैभन्दा कम (–१.३९ प्रतिशत) छ,’ प्रतिवेदनमा उल्लेख छ। 

क्षेत्रगत अवस्था के छ?
जनगणनाका अनुसार सबैभन्दा बढी जनसंख्या (२०.९७ प्रतिशत) बाग्मती प्रदेशको छ भने सबैभन्दा कम कर्णाली (५.७९ प्रतिशत) प्रदेशमा। २०.९७ प्रतिशत नै जनसंख्या रहेको मधेस प्रदेश दोस्रो स्थानमा छ। त्यसपछि उच्च जनसङ्ख्या हुने स्थानमा क्रमशः कोसी, लुम्बिनी, सुदूरपश्चिम अनि गण्डकी छन्।

त्यस्तै नगरपालिकाहरूमा कुल जनसंख्याको ६६.१७ प्रतिशत मानिसहरू बसोबास गर्छन् भने गाउँपालिकामा बसोबास गर्नेहरूको संख्या ३३.८३ प्रतिशत छ। क्षेत्रगत रूपमा सबैभन्दा बढी मानिस तराइमा बस्छन्। तथ्याङ्कले पछिल्लो दशकमा तराइमा बसोबास गर्नेको संख्या झन् बढेको देखाएको छ।

उक्त क्षेत्रमा एक करोड ५६ लाख ३४ हजार ६ मानिसको बसोबास छ जुन कुल जनसंख्याको ५३.६१ प्रतिशत हो। एक दशक अघि उक्त सङ्ख्या ५०.२७ प्रतिशत थियो। पहाडी जिल्लामा बसोबास गर्नेको संख्या भने पछिल्लो एक दशकमा ४३.०१ प्रतिशतबाट घटेर ४०.३१ प्रतिशत (एक करोड १७ लाख ५७ हजार ६२४) पुगेको छ।

हिमाली क्षेत्रको जनसंख्या पनि घटेको छ। कुल जनसंख्याको ६.०१ प्रतिशत मानिस बसोबास गर्ने गरेको उक्त क्षेत्रमा हाल १७ लाख ७२ हजार ९४८ मानिसहरूको बसाइ छ जुन ६.०८ प्रतिशत हो।

काठमाण्डू उपत्यकाको अवस्था
प्रतिवेदनका अनुसार काठमाण्डू, ललितपुर र भक्तपूरको कुल जनसंख्या ३० लाख २५ हजार ३८६ छ। सन् २०११मा गरिएको जनगणनामा त्यस्तो संख्या क्रमशः २०.८७ र ५.९३ प्रतिशत थियो। काठमाण्डू जिल्लामा महिला र पुरुषको अनुपात लगभग उस्तै रहेको देखिन्छ। काठमाण्डूमा १० लाख ३५ हजार ७२६ पुरुष छन् भने महिला संख्या १० लाख पाँच हजार ८६१ छ।

कुल जनसंख्यामध्ये सात लाख भन्दा बढी विगतमा बसोबास गर्दै आएको स्थानमै बसोबास गरिरहेको, तीन लाख ३२ हजार भन्दा बढी काठमाण्डूमै अन्य स्थानीय तहमा बसाइ सराइ गरेको र ९४६,२५० जना भने अन्य जिल्लाबाट आएको तथ्याङ्कले देखाएको छ।

विदेशबाट फर्किएर काठमाण्डूमा बसिरहेकाहरूको संख्या झन्डै ५० हजार छ। पछिल्लो तथ्याङ्क अनुसार काठमाण्डू उपत्यकामा ललितपुर जिल्लाको जनसंख्या ५५१,६६७ छ भने भक्तपुरको जनसंख्या ४३२,१३२ पुगेको छ।

दुवै जिल्लामा महिला र पुरुषको अनुपात लगभग समान देखिन्छ। सबैभन्दा कम जनसंख्या रहेको मनाङ महिलाहरूको स्रख्या २,४६६ रहेकामा पुरुषहरूको संख्या ३,१९२ छ।

वृद्धिदर लगातार कम हुनुको कारण के हो?
एक दशकअघि नेपालको जनसंख्या वृद्धिदर १.३५ प्रतिशत थियो। अहिले त्यो ०.९२ प्रतिशतमा झरेको पछिल्लो जनगणनाले देखाएको छ। नेपालमा २०६८ सालको जनगणनामा पनि त्यसअघिको भन्दा ०.९० प्रतिशतले वृद्धिदर घटेको थियो।

गत ज्यानुअरीमा यस विषयमा बीबीसीसँग प्रतिक्रिया जनाउने क्रममा त्रिभुवन विश्वविद्यालयको जनसंख्या अध्ययन केन्द्रीय विभागका प्राध्यापक योगेन्द्रबहादुर गुरुङले घट्दो वृद्धिदरका कारणमा सुधारिएको सामाजिक–आर्थिक अवस्था र चेतनास्तर’ रहेको बताएका थिए।

‘अहिले मानिसहरू एकल परिवारतर्फ ढल्कनुका साथै सहरमुखी भइरहेका छन्’ प्रा. गुरुङले भनेका थिए। ‘गाउँमै बस्दा समेत राम्रा सेवासुविधा लिने र सन्तानलाई राम्ररी पढाउने, राम्रो स्वास्थ्यसेवा दिन खोज्ने प्रवृत्ति देखिनुले मानिसहरूले त्यो सुविधा पु¥याउन सक्नेगरी कम सन्तान जन्माउन थालेको देखिन्छ।’

स्वास्थ्यसेवामा गरिएको सुधारसँगै बालमृत्युदर निकै घटेकाले दम्पतीहरूले जन्मने सबै सन्तान रोगका कारण ज्यान गुमाउँदैनन् भन्ने सुनिश्चित हुन थालेको विज्ञहरू ठान्छन्। तर समाजशास्त्री गणेश गुरुङले ठूलो संख्यामा युवायुवती लामो समयसम्म विदेशमा रहने गरेका कारण जन्मान्तर बढ्नु यस्तो वृद्धिदर घट्नुको एउटा प्रमुख कारण रहेको बताएका थिए।

‘नेपालमा गर्भनिरोधक सामग्रीको प्रयोग ह्वात्तै बढेको देखिँदैन। जन्मान्तर बढ्नुको एउटा ठूलो कारण बच्चा जन्माउने समयमा श्रीमान्श्रीमती सँगै रहन नपाउनु हो’ उनले भनेका थिए। ढिलो विवाह गर्ने प्रवृत्ति पनि बढेकाले त्यसको सम्बन्ध जन्मदर र जनसंख्या वृद्धिदरसँग भएको विज्ञहरूको मत छ।

सबैभन्दा बढी जनसंख्या कुन उमेर समूहको छ?
जनगणनाले १५ देखि ५९ वर्षको उमेर समूहकाहरूको जनसंख्या ६१.९६ प्रतिशत रहेको तथ्य सार्वजनिक गरेको छ। सन् २०११मा उक्त उमेर समूहका मानिसहरूको जनसंख्या ५६.९६ प्रतिशत थियो।

पछिल्लो श्रमशक्ति सर्वेक्षणले १५ देखि ६४ वर्षसम्मका सक्रिय मानिसको भाग झन्डै ६५ प्रतिशत देखाएको अवस्थालाई देखाउँदै ‘जनसंख्या घटेको जसरी’ आत्तिनु नपर्ने विज्ञहरूको मत पाइन्छ। जसले गर्दा जनसंख्या वृद्धिदरको तथ्याङ्कबाट तत्काल चिन्तित भइहाल्नुपर्ने अवस्था नआएको प्रा.योगेन्द्रबहादुर गुरुङ ठान्छन्।

‘यसअघि बढेको जनसंख्या यहीँ छ। यस जनगणनाले त्यो सक्रिय उमेर समूहका मानिसहरू थोरै अझै बढ्नेछन्।’ तर सक्रिय जनशक्ति बढ्ने क्रम भने अब सुस्त हुने भएकाले उक्त उमेर समूहबाट समयमै लाभ लिने सरकारी नीति हुनुपर्ने विश्लेषण सुरु भएको छ।

समाजशास्त्री गणेश गुरुङका अनुसार धेरै संख्यामा रहेको उक्त सक्रिय उमेर समूहबाट ‘समयमै जनसांखियक लाभ नलिईकन विदेश मात्र पठाइरहँदा’ आगामी दशकमा त्यसको असर देखिनेछ।

‘समयमै विकास गर्न सकेनौँ भने अबको दुई–तीन दशकमा वृद्ध मानिस धेरै, युवाशक्ति कम हुनेछन्।’ पछिल्लो जनगणनाका अनुसार १४ वर्ष भन्दा कम उमेर भएकाहरूको संख्या २७.८३ प्रतिशत छ भने ६० वर्षभन्दा बढी उमेर हुनेहरूको संख्या १०.२१ प्रतिशत छ। 
यो सामग्री बीबीसी नेपालीबाट साभार गरिएको हो।