नयाँ दिल्ली । इतिहासको धनी सहर पुचको भव्यतामा थप्दै सहरको मध्यभागमा रहेको ऐतिहासिक ‘पुच फोर्ट’ एक सुन्दर पर्यटकीय स्थल हो, जसले जीर्ण अवस्थाका बाबजुद यहाँका प्राचीन वास्तुविद् र शासकहरूको महानताको स्मरण गराउँछ।

त्यस युगमा यो किल्ला भव्यताको प्रतीक मानिन्थ्यो। आज यो ऐतिहासिक घटनाहरूको साक्षी बनेको छ र जसले आफ्नो समयका धेरै शक्तिशाली शासकहरूको उदय र पतन देखेको छ। यसको अवशेषहरू जीर्ण अवस्थामा देखिन्छन्, तर आज पनि यसको गौरवशाली विगतको कथा यसको वर्तमान दुर्दशा सुनाउँदै गरेको देखिन्छ।

७५३५ वर्ग मिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको यस महान ऐतिहासिक भवनले यसको लामो पर्खालहरूमा डोग्रा, सिख र मुस्लिमहरूको शासनकालको कथा लुकेको छ। किल्ला राजा अब्दुल रजाक खानद्वारा १७१३ मा स्थापित भएको यो फोर्ट निर्माण उनको छोरा राजा रुस्तम खानद्वारा १७८७ मा सम्पन्न भएको थियो।

पुन्चका प्रख्यात इतिहासकार केडी मैनीले दैनिक मिलापलाई दिएको जानकारी अनुसार जब सिख शासकहरूले यस क्षेत्रमा शासन गरे। उनीहरूले सिख शैलीको वास्तुकलामा बनेको केन्द्रीय ब्लक थपे। यसको निर्माणको धेरै वर्ष पछि किल्लालाई राजा मोती सिंहले १८५० देखि १८९२ सम्म पुनर्निर्माण गरेका थिए। उनले अगाडिको भागको डिजाइन गर्न युरोपेली वास्तुविद्हरूलाई बोलाएको थियो। 

राजा बलदेव सिंहको शासनकालमा पुच किल्लालाई साम्राज्यको सचिवालय बनाइएको थियो जबकि आधिकारिक निवास मोती महलमा सारिएको थियो। २२० वर्ष भन्दा पुरानो यो किल्लामा अद्वितीय वास्तुकला प्रदर्शन गर्दछ। सन् २००५ सम्म यस किल्लामा धेरै सरकारी कार्यालयहरू स्थापना भएका थिए।

सन् २००५ को विनाशकारी भूकम्पले यस भवनमा ठूलो क्षति पुर्याएको थियो। भूकम्पका कारण यो ‘पिकाकुला’ विनाशको कगारमा पुग्यो। यस भूकम्पपछि किल्ला मर्मत गर्नको लागी धेरै पटक रकम विनियोजन गरियो र किल्लाको अगाडिको भाग केहि हदसम्म मर्मत गरियो।

आज पनि किल्लामा तहसीलदार हवेलीको कार्यालय र गार्ड हाउस स्थापना भए पनि विडम्बना, भवनको ठूला भागहरु तथा ऐतिहासिक किल्ला भित्र र पर्खालको छायामुनि मानिसहरु अवैध रुपमा बसोबास गरिरहेका छन्। 

प्रशासनिक ध्यानाकर्षणको अभावमा पनि पुरातन वास्तुकलाको याद दिलाउने यो किल्ला अहिले पर्यटकको आकर्षणको केन्द्र बनेको छ। अन्य जिल्ला र जम्मु काश्मीर बाहिरबाट पुच आउने पर्यटकहरू सबैभन्दा पहिले यहाँ आउने गरेको बताउँदै पुचको प्राचीन र ऐतिहासिक पहिचानलाई जोगाउन यस पुरातन सम्पदाको संरक्षण र तत्काल पुनर्स्थापना धेरै महत्त्वपूर्ण भएको बताउँछन्।