संघीयताले देश टुक्रेका उदाहरण पनि छन्, नेपालको संघीयता बैज्ञानिक भएन (भिडियोसहित)
डा. सुनिलकुमार पोखरेल, द्वन्द्व व्यवस्थापन विज्ञ डा. सुनिलकुमार पोखरेल नेपाल टेलिकमका प्रवन्धक हुन् । सिभिल इञ्जिनियरिंगको पढाई पछि उनले विभिन्न क्षेत्रमा पनि विज्ञता हासिल गरे । अमेरिकाबाट उनले द्वन्द्व व्यवस्थापनमा पिएचडी गरेका छन् । जागिर नेपाल टेलिकमको भए पनि पोख्रेलको तिखो नजर भने नेपाली समाजमा छ । उनी नेपाली राजनीति र नयाँ व्यवस्थाबारे पनि चाख राख्छन् । डा. पोखे्रलले राख्नु भएको धारणाको मुख्य अंशहरु यस्ता छन् । संघीयताबारे नेपालीको गलत धारणा बसेको छ । यसका विषयमा राज्य सञ्चालकहरु पनि आफैँमा प्रष्ट छैनन् । त्यसकारण संघीयता भनेको के हो ? यो कहाँबाट र कसरी आयो ? यसको मूल मूल्य मान्यता के हो ? भन्ने कुरा जान्न जरुरी छ ।
यसरी सुरु भयो संघीयता पहिलो विश्वयुद्धभन्दा अघि जतिबेला बेलायतले विश्वको धेरै देशमा राज गरेको थियो । त्यसबेला अमेरिकाका साना–साना राज्यहरुले विश्वको चाललाई रोक्न नसकेपछि सबै राज्य मिलेदेखि रोक्न सकिन्छ उनीहरुले महशुस गरे । त्यसै अनुरुप १३/१४ वटा राज्य एकआपसमा मिले । मन लागेपछि आफू छुटिन पनि सक्ने र आफूमाथि कुनै बाहिरी हस्तक्षेप भएमा सबै एकै हुने सर्तमा १३÷१४ वटा राज्य मिलेपछि संयुक्त राष्ट्र अमेरिका बनेको हो । त्यसैगरी, भारतको सन्दर्भमा हेर्दा स्वतन्त्रता अघि विभिन्न राजाले राज्य गरेका थिए । सबै राज्य एकै भएर भारत पनि संघीयतामा गयो । तर, नेपाल सुरुदेखि नै एकात्मक राज्य (युनिटेरी सिस्टम) मा थियो । यहाँ धेरै जातका मानिसहरुको बसोबास सदियौँदेखि हुँदै आएको छ । नेतृत्व तहबाट सबै जातका मानिसलाई राम्ररी मिलाउन सकेको भए संघीयताको आवश्यक हुने थिएन ।
संघीयता के हो ? विभिन्न साना राज्यलाई एक गरेर राज्य व्यवस्थापन गर्नु र केन्द्रमा भएको शक्तिलाई सबैतिर परिचालन गर्नु नै संघीयता हो । संघीयता भनेको सुविधा हो, आफूलाई आफ्नो निर्णयमा काम गर्न पाउने स्वतन्त्रता पनि हो । संघीयतामा सबै नागरिकले सुख सुविधा पाउन् भन्ने धारणा हुन्छ । तर, यहाँ जात र धर्मको नाममा राज्य सञ्चालन भइरहेको छ । यहाँ आफू शक्तिशाली हुनको लागि जात, क्षेत्र, भाषाका नाममा संघीयतालाई गलत रुपमा प्रयोग गरियो । जात, भाषाको नाममा राज्य सञ्चालन गर्नु संघीयता होइन ।
संघीयता हुँदैमा देश विकास हुन्छ भन्ने धारणा गलत नेपालमा संघीयता नेपालीकै मागले आएको हो या होइन भन्ने कुरा स्पष्ट छैन । विश्वको इतिहासमा हेर्दा बाहिरी हस्तक्षेपले गर्दा एक हुनका लागि संघीयता आएको देखिन्छ । तर नेपालमा जनजातीहरुलाई एकात्मक राज्य (युनिटेरी सिस्टम) मा मिलाएर राख्न नसकेको कारण नेपालमा संघीयताको आवश्यकता महशुस गरिएको हो । नेपालका धेरै जनजाती र पिछडिएका वर्गमाथि थिचोमिचो भएपछि संघीयताले सबै समस्याको समाधान गर्न सकिन्छ भन्ने निष्कर्ष निस्कियो । बुझ्नु पर्ने कुरा संघीयताले विकास पनि गरेको छ र देश टुक्राएको पनि छ । संघीयताले मात्र देश बन्छ भन्ने कुरा पनि गलत हो । र संघीयता हुँनै हुँदैन भन्नु पनि गलत हो । यदि संघीयता हुने बित्तिकै मिल्ने भइदिएको भए दशौँ वर्ष संघीयताको प्रयोग भएको नाइजेरिया अहिले समस्यामा पर्ने थिएन ।
संघीयताबारे राम्ररी नबुझ्दा देश उल्टिने सम्भावना विश्वको इतिहास पल्ट्याउने हो भने संघीयताकाबारेमा राम्ररी बुझाउन नसक्दा देश उल्टिएको देखिन्छ । संघीयता, अधिकार र विकाससँग जोडिएको हुन्छ । जाति, जनजाती र सबै जनतालाई अधिकार दिलाउने हो भने देश टुक्रिदैँन । संयुक्त राज्य (युके) को स्कटल्याण्ड कुनै समयको छुट्टै देश थियो । अहिले पनि त्यहाँबाट छुटिन खोज्दै छ । स्कटल्याण्ड छुट्टै देश भएको र भिन्न रहनसहन भएको हुँदा त्यहाँबाट छुटिन पाउँछ । सिक्किमको कुरा गर्दा भर्खर भारतमा गाभिएको हो । त्यसलाई अब भारतले छुटिन दिदैँन । तर, नेपालको तराईं भनेको सयौँ वर्षअघिदेखि नै नेपालमा थियो र अहिले पनि नेपालमै छ । त्यसैले अलग हुन पाउँदैन । विश्वको कुनै पनि संविधानले छुटिने अधिकार दिदैँन । यो कुरा सबैले बुझ्न जरुरी छ ।
संघीता भनेको केन्द्रको शक्तिलाई फैलाउने काम संघीयता भनेको केन्द्रमा भएको शक्तिलााई देशका कुना कन्दरामा लैजाने हो । अर्थात एक ठाउँको शक्तिलाई फैलाउँदै लैजाने हो । तर नेपालमा त्यो मर्मलाई लागू गर्नु भन्दा पनि शक्तिलाई एकै ठाउँमा जाम गराएर राख्ने काम भएको छ । संघीयतामा आफूलाई गर्न मन लागेको विकासको कार्य आफ्नै ढंगमा गर्न पाउनु पर्छ । जात र भाषाको नाममा कहिल्यै संघीयता हुँदैन । जातको नाममा राज्य सञ्चालन पनि हुँदैन ।
संघीयताको नाममा भिन्न राज्य माग गर्नु मूर्खता
आज संघीयताको नाममा विभिन्न प्रदेशलाई छुट्टै राज्य चाहिने र जात र धर्मका नाममा भिन्नै राज्य चाहिने माग गरिरहेका छन् । यदी अमेरिकामा पनि काला र गोराका लागि भिन्नै राज्य खडा गरिदिएको भए आज अमेरिका अमेरिका रहने थिएन । त्यसकारण त्यो गल्ति हामीबाट हुनु हुँदैन ।
यसरी सुरु भएको थियो डिभी (डाइभर्सीटी भिसा) अमेरिकामा १९९१ मा लस एन्सेलसमा भएको झडपमा धेरै मान्छेको ज्यान गयो । उक्त घटनाको बारेमा धेरै छानबिन र अनुसन्धान भयो । त्यो अनुसन्धानले के देखायो भने, जहाँ कुनै एक जातिको बाहुल्यता धेरै भएर राज्य सञ्चालन भएको हुन्छ त्यहाँ द्वन्द्व धेरै हुन्छ । जहाँ सबै जाति रहेर सञ्चालन गरेको राज्य हुन्छ त्यहाँ विकास पनि तीव्र हुन्छ । त्यसपछि अमेरिकाले हरेक जातजातिको बाहुल्यता बढाउनका लागि मिश्रित प्रणालीको विकास गर्न डिभी अर्थात डाइभर्सिटी भिसा अघि सार्यो । यस भिसा मार्फत अमेरिकाले विभिन्न देशका र फरक जातका मानिसहरु एकै ठाउँमा ल्याएर विकास गर्ने उद्देश्य राखिएको छ । यही कुराले प्रभावित भएर हुन सक्छ तत्कालिन राजा महेन्द्र शाहले २०२२-२३ सालमा एउटा नयाँ योजना ल्याएका थिए । पहाडियाहरुलाई पैसा कमाउनका लागि मधेस पठाउने र मधेसीहरुलाई पहाडमा पठाएर मिश्रित समाज बनाउने बस्ती विकास गराउने योजना थियो । अहिले पनि जहाँ मिश्रित समाज बन्न सक्यो त्यहाँ द्वन्द्व कम छ र जहाँ उक्त समाज बन्न सकेन त्यहाँ द्वन्द्व बढी छ ।
धर्म परिवर्तन रोक्न सरकारले सुविधा दिनुपर्छ विश्वमा दुई धर्मको बीचमा ठूलो खाडल देखिन्छ । एउटा इशाइ र अर्को इस्लाम । हिन्दू र बौद्ध धर्म शान्तिपूर्ण छन् । हिन्दू र बौद्ध धर्ममा द्वन्द देखिदैन । हिन्दूमा जातको नामले भेदभाव बढी छ । त्यो कुरालाई अहिलेसम्म पनि राज्यले पुर्न सकेको छैन । यसको फाइदा उठाएर इशाइ धर्मले धेरै मानिसहरु तानिरहेको छ । इस्लाम धर्म बढि कट्टरता देखिन्छ ।
पैसाको प्रलोभनमा धर्म परिवर्तन गर्नु गलत हो कुनै पनि व्यक्तिले आफ्नै कारणले धर्म परिवर्तन गर्न सक्छ । तर, पैसा, पढाइ लगायतका प्रलोभन देखाएर तथा जनताको मजबुरीको फाइदा उठाएर धर्म परिवर्तन गराइनु गलत हो । धर्म परिवर्तनमा रोक लगाउनका लागि जनताका कमसेकम आवश्यकता राज्यले पूरा गरिदिनु पर्दछ । ग्रामीण क्षेत्रमा सरकार पुग्न सकेको छैन । तर, एउटा इशाइ पैसा लिएर पुग्छ । दुर्गमको मजबुरीको फाइदा उठाउँछ । मुख्य समस्या त्यही नै हो । Nepal Telecom NTC sunil kumar pokharel
