‘जिन्दगी आकस्मिक घटनाहरूको संगालो हो ।’ हामी रंगिन योजना बुन्छौँ । पूरा हुने सपना देख्छौँ र त्यसैमा हराउँछौँ । तर, आफ्नै गतीमा दौडिरहेको हाम्रो जीवनमा अकस्मात ‘स्पिड–ब्रेकर’ लाग्छ ।

त्यसपछि जिन्दगीको गति रोक्न आइपुग्छन ती घटनाहरु । हामीलाई पूर्वतयारीको मौकासम्म नदिई आउने यस्ता घटनाले नै हाम्रो जिन्दगीलाई कहिले नाजुक बनाउँछ त कहिले सुन्दर पनि । ३ वर्ष अघि यस्तै भयो विवेक उपाध्यायलाई । युवा अवस्थामा करोडपति भइसकेका उनी सानो गल्तीले जेल परे । युवा उमेरमै उनको रंगिन जीवन जेलको अध्यारो कोठामा धकेलियो । ४६ दिन जेल बसे । जेलबाट निस्केको १ वर्षसम्म उनी समाजको तिरस्कार सहेर बस्न बाध्य भए । समाजको तिरस्कार असह्य भएपछि उनको मनमा आत्महत्या गर्ने सोच पलायो । तर, सफल भएनन् । ‘दुईपटक गरेको आत्महत्या असफल भएपछि तेस्रो पटक प्रयास गरिनँ,’ ती दिनहरु सम्झिदै भन्छन् – ‘मर्नुभन्दा बौलाउनु जाती भनेर त्यतिकै बसेँ ।’ युवा अवस्थामा नै करौडौँ कमाएर विवेक पोखरामा चर्चित बनेका थिए । व्यापारिक पृष्ठभूमि भएकाले उनलाई पैसाको दुःख थिएन् । उनले एकपछि अर्को व्यावसाय गर्दै गए । र,२३ वर्षकै कलिलै उमेरमा करोडपति बन्न सफल भए । क्याफेबाट व्यावसाय सुरु गरेका उनले रेडिमेड कपडा पसल, सहकारी, विद्यालयलगायका व्यवसायमा लगानी गरे ।

यसरी परे जेल

उनका व्यावसाय धेरै थिए । सबै ठाउँमा आफू पुग्न सम्भव थिएन । कर्मचारीको भरमा छोडिएकाले उनको व्यावसाय डुब्यो । पैसा आउथ्यो जान्थ्यो, ठूलो कुरो थिएन । तर, उनलाई फसाइयो । उनी जेल परे । परिवारको सदस्य चौकीसमेत गएका थिएनन् । त्यस्तो अवस्थामा उनी जेलपर्दा परिवारलाई नै बज्रपात परेको थियो । व्यापार व्यासाय राम्रो चलेको थियो । अनावश्यक खर्च थिएन । तैपनि, व्यावसाय घाटामा गइरहेको थियो । पैसा माग्न धेरै आउथेँ । धेरै ठाउँमा तिर्न बाँकी थियो । कारोबार गर्ने क्रममा उनले एकजनालाई साढे सात लाखको चेक दिए । त्योे चेक बाउन्स भयो । पछि मात्र थाहा पाए, सहकारीमा काम गर्ने उनको कर्मचारीहरुले ‘फेक डिपोजिट’ गर्दै पैसा निकाल्ने गर्दा रहेछन् । विश्वास गरेको कर्मचारीले उनलाई घात गरे ।

कारोबार मिलाउन नसक्दा उनी जेल परे । प्रतिष्ठित व्यापारीको कान्छा छोरा जेल पर्दा विभिन्न पत्रपत्रिकामा नकारात्मक समाचार आयो । उनीसँग कारोबार गर्ने व्यक्तिले काठमाडौं, पोखरालगायत ठाउँमा रहेका व्यवसायमा ताला लगाइदिए । पैसा डुब्नुका साथै उनको स–परिवारले समाजबाट बदनाम कमाए । जेलमा उनले बाहिर हुदाँ सुनेजस्तो यातना पाएनन् । जेलमा समय काट्न गाह्रो हुन्थ्यो । उनी त्यहाँ डायरी लेख्थे । पुस्तकहरु पढ्थे । जेलमा भएका विविध समस्याहरु त नियमित भोग्नु नै पथ्र्यो । चेक बाउन्स हुँदा जेल परेका उनी ४६ दिनपछि साढे सात लाख धरौटी तिरेर छुटे । सहकारीमा सबै सामान्य कर्मचारीहरु राखेकाले धोका पाएको उनी बताउँछन् । समाजले मानशिक रोगी बनायो कास्की जेलबाट छुटेपछि उनी सिधै काठमाडौं आए । जेलभित्र भन्दा बाहिर आएपछि तनाव हुन थाल्यो । आफन्तहरुले नै राम्रो मान्दैनन् थिए । आफू त डुबिस् परिवारलाई पनि डुबाइस् भन्ने धेरै थिए । पसलमा जाँदा होस् अथवा बाहिर कतै हिँड्दा उनलाई नकरात्मक दृष्टिकोणले हेर्ने र तुक्ष्छ वचन बोल्नेहरुको कमी थिएन । जेलबाट निस्किएपछि उनी मानसिक रुपमा विक्षिप्त भए । के गर्ने कसो गर्ने केहीपनि सोच्न सकेनन् । पीर चिन्ता भुलाउन रक्सी सेवन गर्न थाले । जेलबाट छुटेपछिको १ वर्ष भौतारिदैमा बित्यो । आत्महत्या सफल भएन । विदेश जान मनले मानेन । व्यापार गर्न मन थिएन । करोडभन्दा बढी ऋण थियो । तिर्न सकिरहेका थिएनन् । के गर्ने त ? के गर्दा ठीक होला ? उनीसँग बिकल्प केही थिएन । कसैको साथ र सल्लाह चाहिएको बेला साथ र सहयोग गर्ने पनि कोही थिएन । त्यसरी नै उनको दिनचर्या बितिरहेको थियो ।

जेलबाट छुटेपछि

एकदिन जेलमा रहदाँ लेखेको डायरी पल्टाए । जेलमा छदाँ लेखेका थिए– ‘जेलबाट छुटेपछि जेलमा रहेका कैदीहरुलाई छुटाउने काम गर्छु । जो सामान्य केशमा परेर सामान्य धरौटी तिर्न नसकेर वर्षौँदेखि जेलमा छन् ।’ किनकि, दुई–चार हजार धरौटी तिर्न नसक्दा मानिसहरू वर्षौं जेलमा सडिरहेका देखेका थिए । केही अपराध नगरिकन अरुले फसाएर जेल सजाए भोग्नेहरु पनि धेरै थिए । आफ्नै परिवारको सदस्यहरुले मानशिक सन्तुलन गुमेको सदस्यलाई बलात्कारको आरोपमा जेलमा थुनेका थिए । कतिपय युवक राजीखुसीले यौन सम्पर्क गर्दासमेत जेलमा परेका थिए । युवतीले आफ्नो इज्जत जोगाउन ‘उसले मलाई जबरजस्ती गरेको हो’ भनेकै कारण कतिपय युवाहरु जेलमा थिए । जेल पर्नेहरुलाई आफ्नै मान्छे भेट्न आउदैनन् थिए । उनीहरुलाई माया र सहनुभूति दिने मान्छेहरु थिएनन् । जेल सुधार केन्द्रभन्दा पनि तनाव केन्द्रजस्तो थियो ।

अज्ञानतावश गरेको सामान्य अपराधको कारण धेरै मानिसहरु वर्षौँदेखि जेलमा थिए । उनीहरु धरौटी तिर्न सक्ने स्थितिमा थिएनन् । जेलमा धेरै किसिमका कैदीहरुलाई प्रत्यक्ष देख्ने, भोग्ने र संगत गरेको कारण उनले ठम्याइसकेका थिए जेल परेका सबै अपराधी हुँदैनन् । जेलमा लेखेको डायरी पल्टाउदै जादाँ उनको आखाँ डायरीमा लेखेको शब्दहरुमा पर्न गयो । ‘मैले धरौटी तिर्न नसकेर जेलमा बसिरहेका ३ जना कैदीहरुलाई घरबाट पठाएको पकेट मनी तिरेर छुटाइदिए ।’ यो पढ्ने बित्तिकै उनी खुसी भए । ‘त्यो पल मैले टाउको हलुका भएको महशुश गरेँ। वर्षाैदेखि थलिएको बिरामी सञ्चो भएजस्तै भयो । शरीरका अंगप्रत्यंगहरुमा स्फुर्ती बढे जस्तो लाग्यो ।’ उनले भने– ‘मैले बाँच्ने उद्देश्य पत्ता लगाएँ । कुनै वैज्ञानिकको वर्षौदेखिको खोज सफल भएको जस्तो अनुभव गरेँ ।’ उनको जीवनले नयाँ बाटो पक्रेको थियो । के गर्ने कसो गर्ने भनेर भौतारिरहेको उनका पैतालाले नयाँ गन्तब्य पाएको थियो । उनले तत्कालै निर्णय गरे –‘अब म जेल परेका कैदीहरुलाई छुटाउँछु । जो सामान्य अपराधमा वर्षौँदेखि जेलमा छन् । धरौटी तिर्न नसकेर बाध्य भएर जेल बसिरहेका छन् । अनि, जेलभित्रका समस्याहरु समाधान गर्न पहल गर्छु ।’ उनको यो निर्णय आफ्नै परिवारका सदस्यहरुले मन पराएनन् । अलग अलग सल्लाह दिन थाले । उनको निर्णयप्रति शंका गर्न थाले । तर, उनी आफ्नो निर्णयमा अडिग रहे । सबैलाई उनको जवाफ थियो– ‘एकदिन सबैले मर्नुपर्छ, बाचुन्जेल समाजलाई हित हुने काम गर्छु । यो काम नगरी म बाँच्न सक्दिन सायद,मर्न पनि । ’ संस्था दर्ता गर्नको लागि सातवटा नागरिकता आवश्यक पथ्र्यो । तर, त्यो सातवटा नागरिकता आफ्नो आफन्तहरुबाट पाउन सकेनन् । नागरिकता लगेर फसाउँला भन्ने डरले उनलाई नागरिकता दिएनन् । तर, आफन्तबाट नागरिकता नपाए पनि टाढाको मानिसहरुले उनलाई विश्वास गरे । सातजनाको नागरिकता जम्मा गरेर ‘हिडेन लाईफ फाउन्डेसन’ नामक संस्था दर्ता गरे । संस्था दर्ता गरेको केही दिनमा पैसा जम्मा गरेर जेलका कैदीहरु निकाल्न थाले ।

 कैदीहरु निकाल्ने काम सजिलो थिएन

काम सुरु गर्न सजिलो थिएन । उनको प्रहरीसँग सम्र्पक थिएन । जेलरहरुसँग चिनजान थिएन । उनको योजनामा सहयोग गर्न कोही तयार थिएनन् । प्रहरीहरु उल्टै भन्थे– ‘हामी अपराधी जेलमा थुन्छौँ, तपाईं निकाल्नुहुन्छ । यो कस्तो काम हो ।’ उनको कामको उद्देश्य सुरुवातमा बुझ्ने कोही थिएनन् । काम गर्न गाह्रो भएपनि काम गर्न छोडेनन् । उनी झोला बोकेर एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा दिनहुँ पुग्थे । कार्यलयका कर्मचारीहरुले अनेक बहाना गरेर फर्काइदिन्थे । तर, उनी आफ्नो लक्ष्यमा डगमगाएनन् । संस्था दर्ता भएको केही समयपछि उनले प्रहरी अधिकृत विज्ञानराज शर्मालाई भेटे ।

त्यसपछि शर्माले उनलाई सहयोग गरे । दोर्जे छिरिङ् शेर्पा र उनको स्काई मेमोरियलबाट पनि सहयोग पाए । त्यसपछि उनको काम अघि बढ्दै गयो । कतिपय कैदीहरुलाई निकाल्न साथीभाइहरुसँग सहयोग मागे । दुई चार हजारको अभावमा जेल परेको सुन्दा उनका साथीहरुले अनौठो मानेर सहयोग गर्थे । काम गर्न थालेपछि सहयोग आउँदै गयो । कतिपय अवस्थामा उनले आफ्नो पकेटमनीबाट कैदीहरु छुटाए । ती कैदीहरुलाई ४ हजारदेखि बिस हजार रुपैयाँसम्म तिरेर निकाले । उनले निकालेका कैदीहरु जेलबाट फर्केपछि सामान्य जीवनयापन गरेर बसेका छन् । ती मध्ये ३ जना कैदीहरु पुनः पक्राउ परे । ३ जना पुनः पक्रापरेपछि उनलाई ‘अपराधी अपराधी नै हुन्छन्, कैलेपनि सुध्रिदैनन्,‘ भन्दै निरुत्साहित पार्नेहरु धेरै आए । त्यो घटनापछि उनी निराश बने । तर, प्रहरी अधिकृत विज्ञानराज शर्माले उनलाई सकारात्मक पाटो हेर्न आग्रह गरे । उनी सोच्थे ‘घोडा चड्ने मान्छे लड्छ । लड्यो भन्दैमा चढ्न छोड्नुहुन्न ।’ कसैको कुरा नसुनी उनी आफ्नो काम गर्न थाले ।

जेल पर्ने हरेक मानिसको कथा फरक–फरक छ

उनले जेल मुक्त गराएका ३४ जनाको आफ्नै छुट्टै कथा थियो । तीमध्ये उनले निकालेका २ जना कैदीहरुलाई उनी विर्सन सक्दैनन् । उनले जेलबाट एकजना सुत्केरी महिलालाई निकाले । ती महिलाले लागूऔषधी प्रयोकर्तासंगै प्रेम विवाह गरेकी थिइन् । लाहुरेकी छोरी उनी लागूऔषधी साथमा राखेकाले पक्राउ परिन् । उनी पक्राउ पर्दा श्रीमान् बैदेसिक रोजगारका लागि विदेश गएका थिए । श्रीमानले उनलाई जेलबाट निकाल्न आर्थिक सहयोग त गरेनन् गरेनन् उल्टै कसको पेट बोकेको भन्ने आरोप लगाए । अन्य आफन्तले उनलाई भेट्न इन्कार गरिदिए । उनी जेलपर्दा पेटमा बच्चा थियो । जेलबाट निकाल्दा बच्चा डेढ वर्षको भइसकेको थियो । त्यो बच्चाको मुस्कान हेर्दा उनलाई कैदीहरु सम्बन्धि काम गर्न धेरै प्रेरणा मिलेको बताउँछन् । त्यसैगरी एकजना युवा ६ महिनादेखि जेलमा थिए । आफ्नै दाइपर्ने आफन्तको सुन पसलमा काम गर्ने उनी सामान्य गल्तीमा जेल परेका थिए । श्रीमतीलाई सुत्केरी व्याथा लागेको थियो । डेलीभरीको लागि ट्याक्सीमा चढेर उनी थापाथली प्रसुती गृह पुगे । त्यही ट्याक्सी चढेर काम गरेको ठाउँमा पैसा लिन आए । तर, त्यस्तो अवस्थामा दाइले पैसा दिएनन् । श्रीमती अस्पतालमा थिइन् । ट्याक्सीलाई दिने भाडा थिएन । उनले दाइको मोबाइल ट्याक्सी ड्राइभरलाई दिएर पठाए । भाउजूले झैझगडा गर्यो र मोबाइल चोर्यो भनेर प्रहरीलाई उजुरी दिइन् । त्यही कारण उनी ६ महिनासम्म जेल परे । श्रीमती अस्पतालमा भर्ना गर्ने बित्तिकै ती युवा जेल परेका थिए । जेल परेको श्रीमतीलाई थाहा थिएन । श्रीमतीको हेरविचारका लागि उनी अस्पतालमा जान असमर्थ भए । उनको श्रीमतीले सुत्केरी अवस्थामा आफूलाई अस्पतालमा छोडेर बेपत्ता भएको ठानिन् । १४ दिनपछि ती युवाको श्रीमतीलाई अस्पतालका नर्सहरुले नै कोठमा ल्याएर छोडिदिए । अनि मात्र थाहा पाइन श्रीमान् जेल परेको । जेलबाट छुट्न ५० हजार धरौटी तिर्नुपथ्र्यो । ज्यालामजदुरी गरेर जीवन धान्ने उनीहरुसँग त्यति पैसा थिएन । कमाउने श्रीमानसमेत जेलपर्दा सुत्केरी भएको बेला उनले हेरविचार पाइनन् । सुत्केरी अवस्थामा उनी आफन्तकोमा बसिन् । विवेकको हिडेन लाइफ पाउण्डेसनले धरौटी तिरेर उनलाई जेल मुक्त गरिदए । श्रीमान्–श्रीमतीको मिलनको क्षणले विवेकलाई अझै अगाडि बढ्ने प्रेरणा थप्यो । उनी आनन्दका पलहरु हरेक कैदीहरु छुटाउदाँ देख्छन् । उनले छुटाएका कैदीका परिवारसँग पुनःमिलन मेल हुदाँ उनी खुसीले गदगद हुन्छन् । सामान्य गल्ती वा कतिपयलाई फसाएर जेल परेकाहरु छुट्दा उनलाई भगवान् जस्तै व्यवहार गर्छन् । त्यसैले उनलाई यो काम गर्न आनन्द आइरहेको बताउँछन् । किनकि, उनले जेल पर्नेहरुको बाध्यता र अवस्था बुझेका छन् । त्यसैले, जेल पर्ने सबैलाई अपराधी मान्न तयार छैनन् उनी । जेल पर्नेहरुलाई समाजले मानसिक सजाय दिन नमिल्ने उनको तर्क छ । गल्ती गर्नेहरुले सुध्रिनको लागि दोस्रो मौका पाउनुपर्छ भन्ने उनको मान्यता रहेको छ ।

जे हुन्छ राम्रैको लागि हुन्छ जेल परेपछि उनी आफ्नो विगतलाई झलझली सम्झिन्थे । आफ्नो हितैसी मित्रहरु पनि भेट्न नआउँदा उनलाई खल्लो लाग्थ्यो । आत्मियसम्बन्ध भएकाले समेत सम्बन्ध टुटाएर जाँदा उनलाई आफ्नो जीवन देखिनै घृणा लाग्थ्यो । त्यतिबेला पैसा ईज्जत र स्तर सबै थियो । साथीभाई आउने जाने गर्थे, सबैसंग राम्रो व्यवहार थियो । उनले पनि साथीभाईलाई आपतविपत पर्दा सहयोग गर्न कुनै कसुर बाँकी राखेका थिएनन् । जुनबेला उनलाई माया र सद्भावको आवश्यक थियो, त्यो बेला कोही भएनन् । ‘म एक्लै मेरो सारा समस्याहरुसँग लडेँ, उठ्न चाहन्थे, पछाँरिए । उठाउनको लागि हात दिने कोही भएनन् ।’ भावुक हुदैँ उनी भन्छन्– ‘तर, म एक्लै उठ्न सकेँ ।

एक्लैले सारा समस्याहरुलाई जितेँ । पैसा भए मात्र साथीहरु हुदाँ रैछन् भन्ने तितो सत्यको अनुभव गरे ।’ उनलाई अहिले अतितप्रति कुनै गुनासो छैन् । उनी जीवनदेखि खुसी छन् । जेल परेकै कारणले जेल परेको कैदीहरुको समस्या बुझ्न सकेका छन् । कैदीहरुको हकहितको लागि काम गर्ने मौका पाएका छन् । ‘जे भयो राम्रैको लागि भयो । समय र परिस्थतीले मानिसलाई कहाँबाट कहाँ पुर्याउँछ । मलाई पनि समयले त्यस्तै गर्यो ।’ उनले भने– ‘कुनै समय करौडौँ कमाएर नामी बनेको थिए । केही समयपछि करौडौँ डुबाएर जेल परे । सबैले तिरस्कार गर्थे । अहिले जेलबाट निस्केपछि समाजसेवा गरेको छु । समाजमा नाम र ईज्जत पाएको छु । सुखमा नमात्तिनु र दुःखमा नआत्तिनु भन्ने सन्देश आफ्नै जीवनबाट पाएको छु ।’ अहिले उनी समाजसेवा संँगसँगै परिवारको व्यापारमा पनि सहयोग गर्छन् । काठमाडौंको विभिन्न ठाँउहरुमा उनको परिवारको व्यावसाय छ । समाजसेवा गर्नको लाागि पनि स्रोत चाहिन्छ । कतिपय अवस्थामा अन्तबाट आएको सहयोगले मात्र पुग्दैन् । कतिपय कैदीहरु छुटाउन उनी पसलको पैसा खर्च गर्छन् । भन्छन्– ‘आफूबाट सुरुवात गर्यो भने काम गर्न सजिलो हुन्छ । जस्तोसुकै असम्भव काम पनि सम्भव हुन्छ ।

 

जेलमा समस्या बाहेक केही छैन जेलमा उनले समस्याको जालो मात्र देखेका छन् । पुराना राणाकालिन दरबारहरुलाई जेल बनाएको हुनाले भत्किने अवस्थामा पुगेको छ । गत वर्षको भूकम्पबाट केन्द्रिय कारागारका दर्जनौ कैदीले ज्यान गुमाएका थिए । जेलमा बस्नमात्र हैन, खान पिउन र सुत्न सबैको समस्या छ । न खेलकुदको सामाग्री छ, न पढ्नको लागि पुस्तकालय नै छ । खानेपानी शौचालयको समस्या अधिकाशं जेलहरुमा छ । जेलमा बसेकाहरुलाई सरकारले कुनै सीपमुलक तालिम पनि सिकाउन सकेको छैन । उनीहरु काम पनि नहुने र अन्य गतीविधी पनि नहुने भएकाले जेल गएपछि झनै समस्यामा पर्ने गरेका छन् । उनको संस्थाले जेलका यस्तै समस्याहरु निराकरण गर्दै आएको छ । कतै खानेपानी उपलब्ध गराइदिएको छ भने कतै शौचालयको व्यवस्था गरिदिएको छ । कतै पुस्तकालय बनाइदिएकाे छ त कतै खेलकुद सामाग्री उपलब्ध गराएका छन् । ‘यत्ति कामले समस्या समाधान हुनेवाला छैन । जेलभित्र छिरेपछि समस्या नै समस्या छ । उनी अगाडि भन्छन् –‘ जेलभित्र तथा बाहिरका सबै समस्याहरु समाधान गर्न निरन्तर पहल गर्ने छु ।’ उनले जेलभित्र र बाहिर निकालेपछि पनि सीप सिकाउँदै आएका छन् । उनी भन्छन्– ‘जेलबाट निस्केपछि फेरि कोहीपनि जेल जानू नपरोस् । जेल पर्ने सबै अपराधी हुदैनन् । समाजले जेल पर्ने सबैलाई अपराधीको नजरले नहेरोस् । किनकि, समाजले नै निर्धारण गर्छ त्यो मान्छेले फेरि जेल जाने काम गर्छ की गर्दैन् ।’ नेपालमा हालसम्म १८ हजार कैदीहरु ७४ वटा जेलमा रहेका छन् । दुईवटा बालसुधार केन्द्र छन् । जेलभित्र काम गर्ने हिडन लाइफजस्ता अन्य संघसस्थाहरु पनि छन् । सरकारले ध्यान दिने हो भने जेलभित्रको समस्या र कैदीहरुको जीवनस्तर उकास्न धेरै मेहनत नलाग्ने उनको भनाई छ । ‘सबैले सबैसँग सहकार्य गरेर, कसैले कसैको खुट्टा नतानिकन काम गर्ने हो भने जेलको समस्या समाधान गर्न सकिन्छ ।

देशको मात्र हैन, विदेशका कैदीहरुको हितमा काम गर्ने योजना छ उनी निकट भविष्यमा विदेशको जेलमा रहेका नेपालीहरुलाई निकाल्नसमेत पहल गर्ने बताउँछन् । नेपालीहरु काम गर्न गएको देशमा एकजना विदेशी प्रतिनिधी राख्ने योजनामा छन् उनी । देशको ७५ वटै जिल्लामा कार्यालय बनाएर जिल्ला कारागारको सुधारमा लाग्ने उनको योजना छ । उनको संस्थामा समाजसेवा गर्न चाहनेहरुलाई सदस्यता दिने सोचसमेत बनाएका छन् ।

 

 

 

central jail Crime hiden life foundation neplease youth vivek updhaya