वैशाख १२ गते । घरकै छेउमा विद्यालय छ । तर, मोरङको बाहुनी–बनौलमा बसोबास गर्ने मुसहर समुदायका बालबालिका विद्यालय जाँदैनन् । गाउँको विद्यालयमा नाम लेखाएका पनि हजुरआमा हजुरबुबालाई काम सघाउनु पर्ने भएकाले विद्यालय जान पाउँदैनन् । मोरङको बाहुनी सोमबारेकी अन्जना ऋषिदेव १० वर्ष पुगिन् । तर उनले विद्यालय देखेकीे छैन । उनी भन्छिन्, “बुबा आमा पञ्जाब जानुभएको छ । पाँचवर्ष भयो, म र दिदी हजुरआमासँग बस्छौँ ।” हजुरआमाले सधैँ काममा पठाउने गरेकाले विद्यालय जान नपाएको उनले सुनाइन् । अर्की देवकुमारी ऋषिदेव विद्यालयमा भर्ना भएकी छिन् । तर, फुर्सदमा मात्र स्कुल जान पाउँछिन् । बुबाआमा नै पञ्जाब गएपछि उनको पनि बुढी भएकी हजुरआमालाई घरायसी काम सघाउँदै दिन बित्ने गर्छ । अझ कञ्चन ऋषिदेवका बुबा खटनाले त आमालाई मात्र होइन दाजुभाइलाई पनि पञ्जाब लगेका छन् । उमेर समेत कति भयो थाहा नपाउने कञ्चनले भनिन्, ‘छोरी जति हामी घरमा छौँ ।’ कञ्चनकी दिदी राधिकाले भनिन्, “हजुरआमा बुढी र बिरामी हुनुहुन्छ, बुबाले हामी तीनजनालाई छोडेर गएको पाँच वर्ष भयो । कहिलेकाहीँ फोन गर्नुहुन्छ । खर्च पठाउनु हुन्न । ” उनले बाबुको ब्यबहारप्रति दुःख प्रकट गरिन् । बनौल र सोमबारे क्षेत्रका बालिकाको दिन नै गुइँठा बनाउने तथा झिँझा र गोबर खोज्दै बित्ने गर्छ । बनौल र सोमबारे क्षेत्रका अल्पसंख्यक सीमान्तकृत मुसहर जातिमा स्वास्थ्यसम्बन्धी चेतना झनै शून्य छ । प्रत्येक युवाका सरदर पाँचजना छोरी छन् । माटो काट्ने, पुर्ने, बाँध बाँध्ने र कृषिसम्बन्धी परम्परागत पेसा संकटमा पर्दै गएपछि उनीहरू पछिल्लो १० वर्षयता भारतको पञ्जाब र हरियाणामा काम गर्न जाने गरेका छन् । यही हप्ता पञ्जाब जाने तयारी गरिरहेका बुधन ऋषिदेवले भने, “आफ्नो माटो छैन, परिवार ठूलो भयो, खान लगाउन दिनै प¥यो ।”